ang. model of lexical access
z łac. modulus ‘miara, wzór’, leksis ‘wyraz’
Propozycja teoretycznego ujęcia procesu rozpoznawania lub wydobywania słowa przechowywanego w słowniku umysłowym. Dostęp leksykalny uzależniony jest od charakterystycznych cech słowa oraz organizacji jednostek słownika w umyśle. Wymienia się tu m.in. częstość występowania poszczególnych słów, ich konkretność lub abstrakcyjność (związaną z wyobrażalnością odpowiadających im pojęć), a także związki znaczeniowe pomiędzy słowami, przynależność do określonych kategorii gramatycznych oraz brzmienie słowa. Zakłada się, że dostęp do leksykonu umysłowego uzależniony jest od różnych kryteriów, często współwystępujących. Kryteria te mogą być zmienne w odniesieniu do różnych użytkowników i aktualnych potrzeb czy zadań komunikacyjnych. Procesy przeszukiwania zasobów słownikowych czy aktywizowania słów w umyśle przebiegają automatycznie, bez udziału świadomości. W pewnym stopniu uświadamiane są jedynie rezultaty tych procesów (rozpoznanie słowa, znajomość znaczeń). Wyróżnia się dwie grupy teorii dostępu leksykalnego: modele przeszukiwania szeregowego i modele dostępu równoległego (bezpośredniego). Do modeli przeszukiwania szeregowego zalicza się model przeszukiwania autonomicznego, natomiast dostęp równoległy odzwierciedlony jest w modelu logogenowym i bardziej współczesnych modelach koneksjonistycznych. Model logogenowy zastępuje proces lokalizowania słowa w leksykonie umysłowym procesem pobudzania (aktywacji) słów na podobieństwo dostarczania energii elektrycznej do jej odbiornika. Każdemu słowu lub morfemowi przypisany jest logogen stanowiący zbiór cech, które w pewnym stopniu pokrywają się (lub nie) z cechami bodźca percepcyjnego. Osiągnięcie określonego progu pobudzenia na podstawie równocześnie przetwarzanych informacji o charakterze ortograficznym, fonologicznym lub semantycznym powoduje aktywizację dostępu do logogenów podobnych do poszukiwanego słowa. Wybór (rozpoznanie) określonej pozycji uwarunkowany jest największą liczbą cech wspólnych. Do podstawowych założeń modeli logogenowych (dostępu bezpośredniego) nawiązuje się w teoriach koneksjonistycznych, w których bardziej szczegółowo definiuje się strukturę poznawczą i językową słów, a ponadto określa się siłę powiązań między słowami. Wiele założeń teorii logogenowej przyjęto również w modelu kohorty, który został opracowany jedynie w celu odzwierciedlenia procesu słuchowego rozpoznawania słów.
Zob. także: LEKSYKON UMYSŁOWY, MODEL KOHORTY, MODEL PRZESZUKIWANIA
Literatura:
J. Aitchison: Words in the Mind. An Introduction to the Mental Lexicon, Oksford 1987.
J. Field: Psycholinguistics. The Key Concepts, Oxon 2004.
Psycholingwistyka, red. J.B. Gleason, N.B. Ratner, Gdańsk 2005.
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia poznawcza, Warszawa 2007.
