/GŁÓWNE MIEJSCE ARTYKULACJI GŁOSKI/
ang. location
łac. locatio ‘ulokowanie, umieszczenie, rozmieszczenie’
Jeśli przyjmiemy za Danutą Ostaszewską i Jolantą Tambor, że miękkość/twardość głosek to pochodna wobec miejsca artykulacji, gdyż „każda spółgłoska środkowojęzykowa jest miękka i odwrotnie – każda spółgłoska o innym miejscu artykulacji jest twarda lub co najwyżej zmiękczona (czyli ma dodatkowe poboczne miejsce artykulacji)” (Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997, s. 27–28), to można wyróżnić cztery kryteria opisu podstawowych spółgłosek, a mianowicie:
-
główne miejsce artykulacji (lokacja),
-
sposób artykulacji (modalność),
-
udział rezonatora nosowego (rezonansowość),
-
udział wiązadeł głosowych (sonantyczność).
Główne miejsce artykulacji każdej spółgłoski normatywnej jest ulokowane w przestrzeni jamy ustnej, co można opisać, wskazując zarówno strefę artykulacji, jak i narząd artykułujący. Tę cechę można określić jako lokację. Termin lokacja to, w ujęciu fonetycznym, inaczej główne miejsce artykulacji głoski określone poprzez strefę i narząd artykułujący. Dyslokacja to zatem zaburzenia miejsca artykulacji, zaburzenia lokacji albo, jeszcze inaczej, zmiana głównego miejsca artykulacji.
Wyróżnia się następujące główne miejsca artykulacji spółgłosek: dwuwargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowo-przyzębowe, przedniojęzykowo-przydziąsłowe, przednio-środkowojęzykowo-dziąsłowo-twardopodniebienne, tylnojęzykowo-miękkopodniebienne, języczkowe (B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001, s. 224; zob. inne ujęcie: D. Ostaszewska, J. Tambor: Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997). Miejsce artykulacji polskich spółgłosek jest tworzone w sposób pośrodkowy, gdyż odstępstwa od tej zasady uznawane są w logopedii za cechę nienormatywną. Uznaje się także, że dwuwargowość wiąże się z pewną aktywnością wargi górnej, gdyż brak lub zaburzenia ruchomości wargi górnej przy artykulacji głosek np. [p, b, m] uznaje się także za cechę nienormatywną.
Podczas badania logopedycznego mającego na celu ustalenie miejsca artykulacji ocenianej głoski jako realizacji fonemu logopeda korzysta z metody słuchowej i metody wzrokowej. Wykorzystanie oceny wizualnej polega nie tylko na patrzeniu na dostępne w badaniu narządy, takie jak wargi i zęby, ale także na zaglądaniu do jamy ustnej przez szpary niedogryzowe, z wykorzystaniem nieznacznego rozchylania warg i łuków zębowych, aby ocenić pracę języka. Zastosowanie jedynie oceny słuchowej w badaniu miejsca artykulacji nie jest wystarczającym sposobem sprawdzenia poprawności utworzenia lokacji.
Literatura:
B. Ostapiuk: Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 117–136.
D. Ostaszewska, J. Tambor: Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997.
D. Pluta-Wojciechowska: Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
D. Pluta-Wojciechowska: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.
B. Rocławski: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk 2001.
