/SŁOWNIK UMYSŁOWY, LEKSYKON MENTALNY/
ang. mental lexicon
z łac. leksikón ‘słownik’; leksis ‘wyraz’; mentalis ‘umysłowy’
Funkcjonujący w umyśle system słownictwa, na który składają się hasła odpowiadające poszczególnym jednostkom leksykalnym. Użytkownik wielojęzyczny dysponuje więcej niż jednym leksykonem. Każde hasło leksykalne zawiera informację odnoszącą się do formy oraz informację (lemma) wskazującą na znaczenie i sposób użycia określonej jednostki słownikowej. Forma hasła pozwala zidentyfikować jednostkę leksykalną w procesie przetwarzania informacji. Podstawą rozpoznawania jednostek słownikowych w języku mówionym są ich reprezentacje fonologiczne w umyśle. Jednostki języka pisanego rozpoznawane są na podstawie reprezentacji ortograficznych. Forma hasła słownikowego zawiera ponadto informacje o charakterze morfologicznym (fleksyjną i słowotwórczą). Informacja o sposobie użycia jednostki leksykalnej dotyczy składni (części mowy, związki wyrazów w zdaniu) i pozostaje w ścisłym związku z odpowiadającym tej jednostce znaczeniem. Zakres znaczeniowy wyrazu odpowiada najczęściej klasie przedmiotów lub zdarzeń, nie zaś pojedynczym obiektom czy zdarzeniom. Znaczenie poszczególnych wyrazów jest ponadto zdeterminowane znaczeniem leksemów z danego pola semantycznego. Znaczenie kojarzone z określonym wyrazem odzwierciedla proces kategoryzowania otaczającej człowieka rzeczywistości. Istotnym problemem w opisie słownika umysłowego jest zróżnicowanie wyrazów na treściowe (posiadające pozajęzykowe odniesienie do obiektów, które identyfikują lub opisują) oraz funkcyjne (wyznaczające relacje gramatyczne w zdaniach). W przypadku każdej z tych kategorii leksemów zarówno procesy odbioru (rozumienia), jak i wytwarzania przebiegają odmiennie, w sposób nie w pełni wyjaśniony (zwłaszcza jeśli chodzi o wyrazy funkcyjne). Inne problemy dotyczące funkcjonowania leksykonu umysłowego to m.in. wieloznaczność słów, podział rzeczowników na konkretne i abstrakcyjne, częstość występowania określonych leksemów, przejęzyczenia czy słowa pierwotne (najmniejsze formy, w jakich słowa przechowywane są w słowniku umysłowym). Istnieją dwa rodzaje teorii usiłujących wyjaśnić organizację wyrazów w słowniku umysłowym. Teorie „atomowe” (ang. atomic globule theories) traktują wyrazy na podobieństwo cząstek złożonych z atomów znaczenia. Wyrazy pozostające ze sobą w pewnym związku mają wspólne niektóre atomy znaczenia. Z kolei teorie „sieciowe” (ang. cobweb/network theories) uznają poszczególne słowa za niepodzielne całości, pomiędzy którymi użytkownicy języka budują określone powiązania. Badania psycholingwistyczne ujawniają istnienie stosunkowo wyraźnych powiązań pomiędzy wyrazami w umyśle. Związki te dotyczą przede wszystkim wyrazów z tego samego poziomu kategorii (np. ‘pieprz’ – ‘sól’, ‘prawy’ – ‘lewy’) oraz współwystępujących w zwrotach frazeologicznych (np. ‘twardy orzech’, ‘czerstwe pieczywo’). Rzadziej obserwuje się odniesienia do wyrazów nadrzędnych wobec wyrazów z określonej kategorii semantycznej (np. ‘mucha’ – ‘owad’, ‘czerwony’ – ‘kolor’) czy przywoływanie synonimów (np. ‘kobieta’ – ‘niewiasta’, ‘zły’ – ‘niedobry’). Badania zaburzeń afatycznych mogą wskazywać na niezależne przechowywanie w pamięci wyrazów powiązanych tematycznie, które są słabiej powiązane z innymi zbiorami słów. Dotyczy to np. ciągów zautomatyzowanych typu ‘poniedziałek’, ‘wtorek’, ‘środa’ … czy ‘styczeń’, ‘luty’, ‘marzec’. Trudno jednoznacznie ustalić, ile kategorii części mowy funkcjonuje w umyśle. Na podstawie zarówno właściwości składniowych, jak i cech semantycznych zdecydowaną większość wyrazów można jednak zaklasyfikować do jednej z trzech kategorii: rzeczowników, przymiotników lub czasowników. Wyrazy niezależne znaczeniowo (np. ‘kot’, ‘biegać’, ‘bogaty’) tworzą w odróżnieniu od wyrazów funkcyjnych (np. ‘przed’, ‘do’, ‘i’, ‘lub’) zbiory otwarte, dopuszczające neologizmy. Istnieją również symptomy odrębnego zorganizowania lub odmiennego zakodowania w pamięci tych kategorii wyrazów. Strukturę leksykonu umysłowego można uznać za wynik kompromisu między zróżnicowanymi uwarunkowaniami procesów tworzenia i rozumienia wypowiedzi (tworzenie wypowiedzi ma swój początek na płaszczyźnie semantyczno-syntaktycznej, podczas gdy rozumienie rozpoczyna się od postaci dźwiękowej wyrazów). Istotne są również wymogi pamięciowego przechowywania danych, co znajduje odzwierciedlenie m.in. w kategorialnej organizacji słownictwa.
Zob. także: LEMMA, MODEL DOSTĘPU (LEKSYKALNEGO)
Literatura:
J. Aitchison: Words in the Mind. An Introduction to the Mental Lexicon, Oksford 1987.
W.J.M. Levelt: Speaking: From intention to articulation, Cambridge 1989.
J. Field: Psycholinguistics. The Key Concepts, Oxon 2004.
Psycholingwistyka, red. J.B. Gleason, N.B. Ratner, Gdańsk 2005.
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia poznawcza, Warszawa 2007.
