ang. language acquisition device – LAD
łac. competentia ‘odpowiedniość, zgodność’
Termin wprowadzony przez Noama Chomsky’ego, twórcę gramatyki transformacyjno-generatywnej, na określenie wrodzonego mechanizmu, który tkwi w umysłach osób posługujących się językiem (ang. language acquisition device, LAD) i umożliwia wykonanie językowe (ang. performance), czyli tworzenie zdań poprawnych gramatycznie w konkretnych wypowiedziach. W świetle tej koncepcji procesy językowe są zdeterminowane przez specyficzną organizację mózgu ludzkiego, człowiek jest genetycznie predysponowany do posługiwania się językiem.
O biologicznym podłożu kompetencji językowej ma stanowić gramatyka uniwersalna (ang. universal grammar), nazywana też kognitywną, funkcjonalną, naturalną, co znaczy, że ogólne cechy struktury języka wspólne są wszystkim językom (ograniczając tym samym ich różnorodność) i przyrodzone umysłowi ludzkiemu. Wcześniej była określana jako wewnętrzny mechanizm przyswajania języka, a także jako instynkt językowy lub władza językowa w wąskim znaczeniu tego słowa (ang. faculty of language, narrow sense).
Pojęcie kompetencji językowej w ujęciu Chomsky’ego obejmuje cztery idee: 1) kreatywności, czyli zdolności do tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętności budowania nowych zdań spójnych z sytuacjami nowymi dla mówiącego; 2) gramatyczności, czyli poprawności formalnej, znajomości reguł syntaktycznych języka oraz poprawności znaczeniowej (znajomości leksyki i reguł łączenia wyrazów ze sobą), które ujawniają się w procesie budowania zdań; 3) akceptabilności, czyli zdolności rodzimego użytkownika języka do oceny wypowiedzi pod względem jej poprawności oraz zgodności z przyjętą normą; 4) interioryzacji jako procesu nieuświadomionego opanowywania ojczystego języka. Wrodzone predyspozycje do opanowania języka aktualizują się wraz z rozwojem mowy dziecka.
W kreacjonistycznej koncepcji Chomsky’ego ontogeneza mowy nie zależy od bezpośredniego oddziaływania bodźców, może być niezależna od sytuacji, bowiem w zupełnie nowych sytuacjach człowiek jest w stanie budować odpowiednie zdania.
Pojęcie kompetencji językowej jest dziś redefiniowane. Według Stanisława Grabiasa jest to zdolność umysłowa, pozwalająca budować dowolną liczbę zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz odróżniać zdania gramatycznie poprawne od zdań niepoprawnych, która cechuje wszystkich użytkowników danego języka, jednak o charakterze wypowiedzi decyduje nie tylko gramatyka, ale też świadome lub nieuświadomione reguły używania języka w różnych sytuacjach stwarzanych przez wspólnotę i doświadczenia nadawcy, określane przez Della Hymesa jako kompetencja komunikacyjna.
Dziś jednak okazuje się, że stworzone przez Chomsky’ego mentalistyczne rozumienie terminu kompetencja jest wykorzystywane do nazywania coraz to innych typów wiedzy: wyróżnia się kompetencję stylistyczną, aksjologiczną, komunikacyjną, logiczną i inne. Wszelkie pokłady wiedzy, nabytej czy wrodzonej, uznaje się za kompetencję.
Literatura:
N. Chomsky: Zagadnienia teorii składni, Wrocław 1982.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997.
J. Greene: Psycholingwistyka. Chomsky a psychologia, Warszawa 1977.
J. Lyons: Chomsky, Warszawa 1975.
