KATEGORIA GRAMATYCZNA

ang. grammatical category, niem. grammatische Kategorie, fr. catѐgorie grammaticale, ros. грамматическая категория

łac. categoria (z gr. kategoria, kategoros ‘ujawniający publicznie, oskarżający’); gramatycz-ny

Element systemu gramatycznego języka, oparty na regularnej i powtarzalnej opozycji form gramatycznych leksemów, np. formy leksemu rozmawiać typu: rozmawiam – rozmawiasz - rozmawia przeciwstawiają się sobie w ramach kategorii osoby, analogicznie jak formy innych leksemów czasownikowych (por. witam – witasz - wita; proszę – prosisz - prosi; rozumiem – rozumiesz - rozumie itp.). Inne przykłady kategorii gramatycznych to: liczba rzeczownika (por. wilk - wilki; jabłoń - jabłonie; bluzka - bluzki itp.), rodzaj liczebnika (por. trzech – trzy; pięciu – pięć; jedenastu – jedenaście itp.), stopień przymiotnika (por. gruby – grubszy – najgrubszy; śmiały – śmielszy – najśmielszy; jasny – jaśniejszy – najjaśniejszy itp.) i in.

Kategorie gramatyczne dzielą się na fleksyjne i selektywne. Te pierwsze wynikają z występowania w ramach leksemu regularnych wariantów fleksyjnych, wynikających z odmiany przez osobę, liczbę, rodzaj czy stopień (zob. przykłady wyżej). Z kategorią selektywną mamy do czynienia, gdy dany leksem wymaga od innego leksemu jakiejś formy gramatycznej w określonej jednostce składniowej (np. w zdaniu). Przykładem kategorii selektywnej jest rodzaj rzeczownika. Rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje, a więc kategoria rodzaju nie jest dla nich kategorią fleksyjną, jednak wymagają w zdaniu od innych wyrazów odpowiedniej formy rodzaju, np. rzeczownik małpa wymaga od występujących z nim w zdaniu przymiotników czy czasowników form rodzaju żeńskiego (por. Zwinna małpa wyskoczyła z klatki; niepoprawne: *Zwinny małpa wyskoczyło z klatki itp.). Z kolei dla czasowników selektywną jest kategoria przypadka, gdyż czasowniki w formach osobowych nie odmieniają się przez przypadki, ale w połączeniach z rzeczownikami wymagają od nich określonej formy przypadka, np. czasownik interesować się wymaga od określającego go rzeczownika postaci fleksyjnej w narzędniku (por. Interesuję się parapsychologią; niepoprawne: *Interesuję się parapsychologię itp.).

W szerszym ujęciu do kategorii gramatycznych zaliczamy też kategorie składniowe (syntaktyczne), takie jak: podmiot, orzeczenie, dopełnienie, zdanie, fraza nominalna itp., a także klasy gramatyczne leksemów, takie jak: rzeczownik, czasownik, zaimek, przysłówek, przyimek itp.