/KATEGORIA MORFOLOGICZNA/
ang. inflectional/grammatical category, niem. Flexionskategorie, grammatische Kategorie, fr. catѐgorie de flexion, catѐgorie grammaticale, ros. флективная категория
łac. categoria (z gr. kategoria, kategoros ‘ujawniający publicznie, oskarżający’); fleksyj-ny
Podstawowy typ kategorii gramatycznej w systemie językowym. Właściwość leksemów odmiennych polegająca na regularnej zmienności wariantów gramatycznych wyrazów, np. rzeczowniki w języku polskim mają formy liczby pojedynczej i mnogiej (por. chłopiec – chłopcy i analogicznie: auto – auta, palec – palce, osa – osy itp.), a także siedem form przypadków, tj. mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz (por. chłopiec, chłopca, chłopcu, chłopca, chłopcem, o chłopcu, chłopcze; analogicznie: osa, osy, osie, osę, osą, o osie, oso itp.). Oznacza to, że rzeczownik charakteryzuje się wariantywnością gramatyczną w ramach kategorii liczby i przypadka.
Występowanie danej kategorii fleksyjnej jest uzależnione od klasy gramatycznej leksemu, czyli przynależności do części mowy, np. kategorią przypadka charakteryzują się wyrazy zaliczane do podsystemu deklinacyjnego, czyli – oprócz rzeczowników – także przymiotniki (w tym imiesłowy przymiotnikowe), liczebniki i zaimki.
Inną kategorią fleksyjną, charakterystyczną dla podsystemu deklinacyjnego, jest rodzaj gramatyczny. W języku polskim wyróżnia się następujące rodzaje: męskoosobowy, męskożywotny, męskonieżywotny, żeński i nijaki (trzy pierwsze bywają łączone w jeden rodzaj męski). Wariantywność fleksyjna w ramach kategorii rodzaju występuje wśród przymiotników, zaimków przymiotnych, liczebników, a także w niektórych formach czasownikowych (np. w czasie przeszłym czy w trybie przypuszczającym). Do deklinacyjnych kategorii fleksyjnych zalicza się też liczbę, występującą w odmianie rzeczownika, przymiotnika, zaimka i czasownika.
Kategorie fleksyjne występujące tylko w odniesieniu do czasownika nazywa się koniugacyjnymi. Należą do nich przede wszystkim: osoba (pierwsza, druga i trzecia, np. piszę, piszesz, pisze), czas (teraźniejszy, przeszły, przyszły prosty i przyszły złożony, np. kupuje, kupił, kupi, będzie kupować), tryb (orzekający, rozkazujący i przypuszczający, np. przyjdziecie, przyjdźcie, przyszlibyście), a także kategorialne typy form jak: bezosobnik (inaczej: forma na -no/-to, np. wykonano, zamknięto), bezokolicznik (np. spać, móc) i imiesłowy (przymiotnikowy czynny i bierny, np. patrzący i spotkany, oraz przysłówkowy współczesny i uprzedni, np. mówiąc i powiedziawszy). Do kategorii koniugacyjnych bywają zaliczane też strona (czynna, bierna i zwrotna, np. czeszę, jestem czesany i czeszę się) i aspekt (dokonany i niedokonany, np. rzucić i rzucać).
Swoistą kategorią fleksyjną jest stopień, który charakteryzuje część leksemów przymiotnikowych (tzw. przymiotniki jakościowe, takie jak: ładny, krótki, ciemny itp.) i przysłówków (przysłówki odprzymiotnikowe, jak: daleko, smutno, przyjemnie itp.), toteż możliwe są następujące formy w ramach kategorii stopnia: ładny – ładniejszy – najładniejszy, krótki – krótszy – najkrótszy, daleko – dalej – najdalej itp.
Każda z kategorii fleksyjnych charakteryzuje się swoistym wykładnikiem formalnym. Wykładniki poszczególnych kategorii fleksyjnych to najczęściej morfemy fleksyjne, tak jak morfem -ć, który jest formalnym wyznacznikiem kategorii bezokolicznika (por. ucieka-ć, chorowa-ć, chodzi-ć i in.). Rzadziej wykładnikiem kategorii bywa wyraz pomocniczy, np. niech w niektórych formach trybu rozkazującego (por. niech przyjdzie, niech zje, niech zagrają itp.). Bardzo często ten sam morfem fleksyjny dotyczy dwóch lub trzech kategorii, np. końcowy morfem formy osobowej czasownika wskazuje jednocześnie na osobę i liczbę (por. widz-ę, gdzie końcówka -ę oznacza pierwszą osobę i liczbę pojedynczą), końcówka rzeczownika informuje o przypadku i liczbie (por. król-owie, gdzie -owie jest wykładnikiem mianownika i liczby mnogiej), a jedna końcówka przymiotnika odnosi się do trzech kategorii: przypadka, liczby i rodzaju (por. mil-i, gdzie -i wskazuje na mianownik, liczbę mnogą i rodzaj męskoosobowy).
Kategorie fleksyjne mają określone funkcje. Mogą to być funkcje znaczeniowe, np. liczba rzeczownika wskazuje na jedność bądź wielość czegoś lub kogoś, czas czasownika informuje o stosunku czasowym czynności nazwanej czasownikiem do czynności mówienia, a stopień przymiotnika określa natężenie cechy nazwanej przymiotnikiem. Kategorie fleksyjne mogą mieć też funkcje syntaktyczne, odnoszące się do stosunków między wyrazami w jednostkach składniowych języka, np. rodzaj przymiotnika służy do tworzenia spójnych (zgodnych pod względem rodzaju) połączeń rzeczownikowo-przymiotnikowych w ciągu mowy (por. zgodne ze względu na rodzaj żeński połączenie wyrazowe: wysoka topola), mianownik rzeczownika to zwykle podmiot zdania (jak np. wyraz magnolie w zdaniu Kwitną magnolie w parku), a bezokolicznik to składnik zdania pełniący funkcję dopełnienia w stosunku do czasownika osobowego (por. Muszę odwiedzić ciocię).
Literatura:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
M. Bańko: Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku dla logopedów, Gdańsk 2012.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
