/KOMPETENCJA PRAGMATYCZNA/
ang. communicative competence
łac. competentia ‘odpowiedniość, zgodność’, communicare ‘dzielić, brać udział’, communis ‘wspólny, powszechny, ogólny, pospolity’
Twórcą pojęcia jest amerykański socjolingwista Dell Hymes, który w pracy pochodzącej z 1974 roku mianem kompetencji komunikacyjnej nazwał zdolność wybierania odpowiednich struktur językowych oraz umiejętność uwzględniania sytuacji mówienia, na którą składają się właściwości poznawcze i emocjonalne mówiącego, pełnione przez niego role społeczne, system norm i wartości. Kompetencja komunikacyjna to pełna wiedza na temat posługiwania się językiem, zarówno w tworzeniu, jak i odbiorze jednostek językowych, to wykorzystanie środków formalnych, zjawisk i mechanizmów języka zgodnie z rolą społeczną i sytuacją. Koncepcja Hymesa była odpowiedzią na potrzebę pełniejszego ujęcia procesu posługiwania się językiem przez człowieka niż to proponowało tradycyjne językoznawstwo.
Teorię kompetencji komunikacyjnej rozwinął Stanisław Grabias, tworząc model interakcji. Wyodrębnił w nim trzy typy uwarunkowań komunikacyjnych wypowiedzi związane z tym, kto mówi do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu: 1) społeczne uwarunkowania wypowiedzi; 2) sytuacyjne uwarunkowania wypowiedzi; 3) pragmatyczne uwarunkowania wypowiedzi.
Społeczne uwarunkowania wypowiedzi wiążą się z pełnieniem ról społecznych. Role te tworzą układ hierarchiczny, a każda z nich dysponuje pewnym zasobem środków językowych. O istocie ról językowych decydują: 1) rangi rozmówców, sytuujące ich w pozycji równorzędności lub podrzędności i nadrzędności; 2) rodzaj kontaktu: oficjalny lub nieoficjalny (przyjacielski), indywidualny lub grupowy, trwały lub sporadyczny. Społeczne okoliczności interakcji językowej wyrażają się m.in. w użyciu swoistych gatunków, takich jak: propozycja, rada, wspomnienie, protest, ostrzeżenie – dla rang równorzędnych; zakaz, nakaz, prośba, polecenie – dla rang nierównorzędnych. Najbardziej wyrazistym przejawem społecznych uwarunkowań wypowiedzi jest użycie formuł grzecznościowych, w każdej bowiem klasie formuł wyznaczonych tożsamością funkcji pragmatycznych istnieją formuły zwyczajowo przypisane bądź to rangom równorzędnym, bądź też podrzędnej lub nadrzędnej randze nadawcy.
Realizację językowych reguł sytuacyjnych określają układy komponentów o różnym stopniu złożoności: 1) najbardziej związane z sytuacją (rozmówcy, miejsce i czas rozmowy); 2) względnie związane, dopuszczające bowiem rozmaite możliwości wyboru (kanał przekazu informacji i gatunek wypowiedzi); 3) swobodne (temat rozmowy).
Pragmatyczne uwarunkowania wypowiedzi, wiążące się z faktem, iż u podstaw każdego zachowania językowego leży jakiś zamiar lub pragnienie mówiącego, określane są jako intencja. Realizacja intencji opisywana bywa w kategoriach czterech funkcji pragmatycznych: 1) informacyjnej, 2) modalnej, 3) emocjonalnej i 4) działania. Funkcja informacyjna dotyczy intencji przekazywania lub zdobywania informacji. Funkcja modalna dotyczy stosunku mówiącego do sposobu trwania stanów rzeczy i zachodzących procesów. Modalność bywa mierzona w kategoriach pewności, przypuszczenia, wątpliwości i wykluczenia. Funkcja emocjonalna związana jest z wyrażaniem stosunku do otaczającej rzeczywistości, określa cechy osobowości nadawcy – użycie środków emocji podlega uwarunkowaniom społecznym i sytuacyjnym. Funkcja działania wiąże się natomiast z takim zachowaniem językowym, kiedy nadawca, oceniając realne możliwości odbiorcy, chce, aby odbiorca: podjął działanie (prośba), zaniechał działania (zakaz) lub nie podejmował działania (odmowa pozwolenia na działanie).
Użytkownik języka, w celu dobrania odpowiednich struktur językowych do intencji swej wypowiedzi, sytuacji i osoby odbiorcy, angażuje własne możliwości poznawcze, emocjonalne i społeczne. Od poziomu integracji tych czynników zależy efektywność komunikacji. O sprawności porozumiewania się decyduje więc nie tylko kompetencja językowa, ale także kompetencja komunikacyjna.
Literatura:
A. Awdiejew: Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń, Kraków 1987.
S. Grabias: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997.
D. Hymes: Socjolingwistyka i etnografia mówienia, [w:] Język i społeczeństwo, red. M. Głowiński, Warszawa 1980, s. 41–91.
