JĄKANIE SIĘ BARDZIEJ PŁYNNE

/MODYFIKOWANIE SPOSOBU JĄKANIA SIĘ /

ang. stutter/stammer more fluently; stuttering/stammering modification/management (SM)

ang. stuttering/stammering ‘jąkanie’

Za twórcę podejścia modyfikowania sposobu jąkania się uznaje się Charlesa Van Ripera, który w ramach pionierskiego projektu badawczego prowadzonego w latach 30. ubiegłego wieku, pod kierunkiem Lee Travisa na University of Iowa wraz z W. Johnsonem i B. Bryngelsonem, poszukiwał skutecznych metod terapii jąkania. Podejście jąkanie się bardziej płynne powstawało w opozycji do metod terapii stosowanych wcześniej. Ich głównym założeniem było eliminowanie objawów niepłynności, czasami za pomocą dość drastycznych sposobów. Osoba jąkająca się otrzymywała jednoznaczny komunikat: „Nie jąkaj się! Możesz wykonywać rytmiczne ruchy różnymi częściami ciała, możesz zmieniać radykalnie sposób mówienia, ale nie wolno się jąkać!”. Obserwacje Van Ripera i jego współpracowników prowadziły do sformułowania wręcz odwrotnego imperatywu: „Śmiało – jąkaj się, ale naucz się robić to bez lęku i zażenowania, i jak najbardziej naturalnie!”. Fundamentalnym założeniem badań Van Ripera, kontynuowanych od roku 1936 na Western Michigan University, była zmiana podejścia do terapii jąkania, która uwzględniała psychologiczne aspekty tego zaburzenia. Celem było uwolnienie osoby jąkającej się od poczucia lęku oraz zmniejszenie występowania reakcji unikania, przy równoczesnym redukowaniu objawów niepłynności w mowie. Osoba jąkająca się opanowywała umiejętność spokojnego reagowania na epizody zająknięć, bez wzmożonego napięcia i reakcji walki.

W klasycznym ujęciu Van Ripera modyfikowanie sposobu jąkania się jest realizowane poprzez eksplorowanie epizodów jąkania, odczulanie się i modyfikowanie ich. Objawy jąkania poddawane są świadomej modyfikacji, tak by zająknięcia były łagodniejsze, trwały krócej i nie były dla klienta źródłem stresu oraz frustracji. W tym podejściu terapeutycznym osoba jąkająca się nie dąży do osiągania całkowitej płynności mowy, a raczej do przejmowania kontroli nad swoim jąkaniem.

 

  1. W pierwszej, tzw. motywacyjnej fazie terapii, klient jest wspierany przez logopedę w poszukiwaniu źródeł motywacji do podejmowania kolejnych wyzwań żmudnego procesu przezwyciężania problemu jąkania.

  2. Z kolei na etapie identyfikacji klient z pomocą logopedy szczegółowo rozpoznaje naturę własnego jąkania ze wszystkimi jego składowymi: czynnikami behawioralnymi (analizowane są zarówno pierwotne, jak i wtórne objawy jąkania), afektywnymi (uczucia, emocje) i kognitywnymi (postawy, przekonania). Ważnym komponentem procesu modyfikowania jąkania jest desensytyzacja (ang. desensitization). Jej celem jest odczulanie klienta na problem jąkania i doświadczane w związku z nim reakcje. Techniką wykorzystywaną na tym etapie jest dobrowolne jąkanie (ang. voluntary stuttering), polegające na tym, że klient jąka się celowo, decydując o tym, kiedy i jak będzie to czynić. Dobrowolne jąkanie pozwala przejmować kontrolę nad własnym jąkaniem. Pośrednio wpływa również na zwiększenie poczucia pewności siebie. Osoba jąkająca się może skonfrontować się ze swoim lękiem i doświadczać sytuacji wcześniej unikanych z powodu jąkania.

  3. Kolejnym etapem terapii jest wdrażanie zmiany. Realizacja wcześniejszych faz umożliwia osiąganie gotowości do zmieniania sposobu reagowania na słowa czy sytuacje wywołujące lęk, a zarazem uczenie się innego sposobu jąkania. To zmienianie stereotypowych reakcji związanych z jąkaniem pozwala na wprowadzanie konkretnych strategii modyfikowania jąkania.

  4. W fazie przybliżania opanowywane są następujące techniki zmiany sposobu jąkania się: anulowanie epizodu jąkania (ang. cancellation), wycofywanie się z momentu zająknięcia (ang. pullout) i zestaw przygotowawczy (ang. preparatory set). Zgodnie z metodyką wypracowaną przez Van Ripera modyfikowanie jąkania rozpoczynano od uczenia klienta anulowania epizodu niepłynności. Podczas stosowania tej techniki zadaniem osoby jąkającej się jest dokończenie słowa, na którym nastąpił blok. Po krótkiej pauzie (potrzebnej na zaplanowanie innego sposobu zająknięcia w tym czasie; można wykonać ćwiczeniowe ruchy mimiczne) należy wypowiedzieć to samo słowo, jąkając się w sposób łagodny – zmodyfikowany. W ten sposób klient uczy się anulowania poważnego ciężkiego bloku i zastępowania go kontrolowanym łagodnym jąkaniem (np. powtarzaniem głoski czy sylaby). Ta technika pomaga przezwyciężać reakcje unikania, jest zalecana do wdrażania przede wszystkim w warunkach gabinetowych. Kolejnym krokiem jest technika wycofywania się z momentu niepłynności. Polega ona na zatrzymaniu się na momencie zająknięcia, zidentyfikowaniu, w jakim miejscu w ciele kumuluje się napięcie, zlokalizowaniu, gdzie nastąpiło zablokowanie aparatu mownego i następnie podjęcie próby zredukowania napięcia oraz powolnego wychodzenia z bloku. Jako ostatnią wprowadza się technikę określaną mianem zestawu przygotowawczego. Opracowanie tej techniki wypływało z obserwacji Van Ripera, którego zdaniem osoby jąkające się, przygotowując się do rozpoczęcia trudnych dla nich wypowiedzi, mają tendencję do nadmiernego napinania mięśni artykulacyjnych, jakby uruchamiały zestaw przygotowawczy potrzebny im do zrealizowania problematycznego – w ich odczuciu – dźwięku. Na taki nienaturalny zestaw przygotowawczy składa się: nadmierne napięcie mięśni aparatu artykulacyjnego poprzedzające wypowiedź, rozpoczynanie wypowiadania pierwszego dźwięku wyrazu przy zakleszczonej pozycji artykulatorów (uniemożliwiającej normalną artykulację następujących po sobie w wyrazie dźwięków) oraz przedwczesne rozpoczynanie fonacji. Van Riper proponował zastępowanie starego zestawu przygotowawczego nowym. W tym celu rozpoczynanie wypowiedzi należy realizować w pozycji rozluźnionego układu aparatu artykulacyjnego. Pierwszy dźwięk powinien być płynnie łączony z kolejnym w wyrazie przy równoczesnym łagodnym inicjowaniu przepływu powietrza i fonacji. Van Riper proponował, by po opanowaniu tych technik w warunkach gabinetowych podejmować próby użycia ich w codziennych sytuacjach w odwrotnej do ćwiczonej kolejności. Oznacza to, że najpierw należy podjąć próbę zastosowania zestawu przygotowawczego. Jeśli nie udało się uniknąć momentu zająknięcia, należy skorzystać z kolejnej techniki wycofywania się lub w ostatniej kolejności można zastosować anulowanie objawu jąkania.

  5. Ostatnim etapem wdrażania podejścia jąkania bardziej płynnego jest faza stabilizowania nabytych umiejętności. Przy wsparciu logopedy klient przygotowuje się do stawania się własnym terapeutą. Oznacza to, że stopniowo we własnym zakresie planuje i realizuje różne sytuacje ćwiczeniowe w realnym środowisku.

Uczestniczenie w spotkaniach grup samopomocowych (ang. self-help groups) czy klubach dla mówców (ang. Toastamsters) jest traktowane jako wpieranie oddziaływań terapeutycznych i utrwalanie efektów osiągniętych w terapii. Obecnie popularne jest wykorzystanie metod modyfikowania sposobu jąkania się w połączeniu z metodami mówienia bardziej płynnego, w zależności od potrzeb konkretnego klienta.

Literatura:

O. Bloodstein, N.B. Ratner: A Handbook on Stuttering. Sixth Edition, Clifton Park 2008.

M. Chęciek: Jąkanie, [w]: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993, s. 125–140.

W. Kostecka: Zintegrowany program terapii osób jąkających się, Lublin 2004.

D. Prins, R.J. Ingham: Evidence-Based Treatment and Stuttering – Historical Perspective, „Journal of Speech, Language, and Hearing Research” 2009, Vol. 52, s. 254–263.

Ch. Van Riper: The Treatment of Stuttering, Englewood Cliffs 1973.