ang. intonation
łac. intonare ‘grzmieć, rozbrzmiewać, wołać’
Definicje intonacji cechuje duża różnorodność. Intonacja w wąskim rozumieniu bywa określana jako zmiany parametru częstotliwości podstawowej (F0) wywołujące percepcyjne wrażenie modulacji wysokości dźwięku. W niektórych koncepcjach jest traktowana szeroko, nawet jako termin równoznaczny z prozodią.
Najczęściej spotykane jest stanowisko, zgodnie z którym intonacja jest zjawiskiem akustycznym, powstałym w wyniku zmian częstotliwości podstawowej sygnału mowy, odbieranych w percepcji jako zmiany wysokości głosu. Jest ona zjawiskiem prozodycznym o bardzo dużym znaczeniu komunikacyjnym. Zależy od wielu czynników, do których zalicza się: cechy swoiste danego języka (strukturę akcentową, wzory tonalne w językach tonicznych), cechy psychofizyczne mówiącego, jego sprawność oddechowo-fonacyjną, cechy osobowości, emocje, uwarunkowania kulturowe i socjoekonomiczne. Intonacja odznacza się dużą autonomią. Z jednej strony jednostki intonacyjne są zależne od struktury semantycznej, z drugiej jednak same wpływają na znaczenie wypowiedzenia.
Tradycyjnie intonację opisuje się w kategoriach konturów intonacyjnych, stanowiących złożone jednostki, którym przypisuje się realizowanie funkcji semantycznych i gramatycznych. Uznaje się je za najbardziej czytelne i najważniejsze komunikacyjnie struktury intonacyjne. Najczęściej wyróżnia się dwa podstawowe kontury intonacyjne: opadający (kadencję) i rosnący (antykadencję). Kadencja wyraża zamknięcie całości, zakończenie, antykadencja zaś jest oznaką braku finalności. Kadencja występuje w zdaniach oznajmujących, odpowiedziach, poleceniach i rozkazach, antykadencja zaś w pytaniach o rozstrzygnięcie, nienacechowanych emocjonalnie pytaniach wymagających dłuższej odpowiedzi oraz wezwaniach. Niektórzy badacze wymieniają nie dwa, lecz trzy zasadnicze kontury funkcjonalne: kadencję, antykadencję i progrediencję. Ten ostatni jest stosowany w nieterminalnych zdaniach składowych. Omawiane kontury intonacyjne występują w końcowych odcinkach wypowiedzi, czyli intonemach.
Alternatywnym sposobem opisu intonacji jest jej charakterystyka w kategoriach poziomów. Zwolennicy tego podejścia podkreślają, że opis intonacji w perspektywie konturu niesie ze sobą ryzyko zaniedbania nieznacznych i niespodziewanych, choć często istotnych zmian wysokości. Wyróżniono następujące relatywne poziomy wysokości w zakresie melodii nuklearnej: superniski xL (ang. extra low), niski L (ang. low), średni M (ang. middle), wysoki H (ang. high), superwysoki xH (ang. extra high). Typowa jednostka składa się z dwóch symboli: pierwszy oznacza sylabę nuklearną, drugi sylabę ponuklearną. W języku polskim możliwe są następujące zestawienia:
- melodie nuklearne rosnące o strukturze: rosnąca pełna LH, rosnąca niska LM, rosnąca wysoka MH, rosnąca ekstrawysoka HxH,
- melodie opadające o strukturze: opadająca pełna HL, opadająca wysoka HM, opadająca niska ML, opadająca ekstraniska LxL,
- melodie płaskie, równe o strukturze MM.
W szerokiej perspektywie komunikacyjnej można wyróżnić trzy grupy funkcji intonacji: lingwistyczne (na poziomie morfologicznym, leksykalnym, frazowym, zdaniowym, po poziom dyskursu i dialogu), paralingwistyczne, związane głównie z ekspresją emocji, oraz ekstralingwistyczne, związane z charakterystyką nadawcy – jego płcią, wiekiem, statusem socjoekonomicznym. Dystynktywne funkcje leksykalne intonacji są związane z prozodycznymi kategoriami tonu (w językach tonicznych) i charakterystyką samogłoski w sylabie akcentowanej akcentu tonalnego. Funkcje intonacji na poziomie zdania i frazy (delimitacyjna i koherencyjna) łączą się z akcentem zdaniowym. Zdania i frazy są sygnalizowane przez wznoszącą się i opadającą linię intonacyjną, która również dzieli zdania na grupy prozodyczne. Na poziomie dyskursu intonacja porządkuje strukturę tematyczną wypowiedzi i podgrzewa kontakt. Wyraz czy grupa wyrazów o dużym znaczeniu są zaznaczane zwykle przez podniesienie wysokości głosu. Wysoki ton na końcu frazy sugeruje kontynuatywność – nadawca pragnie zatrzymać odbiorcę przy temacie, podczas gdy obniżenie tonu jest markerem zakończenia.
Zob. także: KADENCJA, MELODIA MOWY, MELODIA ZDANIA, PROZODIA
Literatura:
A. Botinis, B. Granström, B. Möbius: Developments and paradigms in intonation research, „Speech Communication” 2001, Vol. 33, s. 263–296.
G. Demenko: Analiza cech suprasegmentalnych języka polskiego na potrzeby technologii mowy, Poznań 1999.
L. Dukiewicz: Intonacja wypowiedzi polskich, Wrocław 1978.
K. Francuzik et al.: Nuclear melody in polish semi-spontaneous and read speech: evidence from the Polish Intonational Database Point, „Studia Phonetica Posnaniensia” 2005, Vol. 7, s. 97–128.
M. Steffen-Batogowa: Struktura przebiegu melodii polskiego języka ogólnego, Poznań 1996.
