GRAFEMATYKA

/GRAFEMIKA/

ang. graphophonemics

grec. graphé ‘pisanie’

Dziedzina językoznawstwa, rozwijająca teorię grafemu i badająca pismo w relacji do systemu fonologicznego języka, ukierunkowana na rozpoznanie właściwości relacji między systemami grafemów i fonemów.

Za prekursora grafematyki uznaje się Jana Baudouina de Courtenay, który w zakresie psychologii pisma prezentował następujące stanowisko w sprawie relacji między grafemami i fonemami: między literami jako trwale uzewnętrznianymi w świecie fizycznym wyobrażeniami graficzno-optycznymi a głoskami jako przemijającymi uzewnętrznieniami w świecie zewnętrznym wyobrażeń fonetyczno-akustycznych nie ma żadnego związku – związek asocjacyjny, związek skojarzenia psychicznego istnieje tylko między wyobrażeniami jednej i drugiej kategorii, tj. między fonemami a grafemami.

Grafematyka bada system grafemów na wzór fonologii, wyodrębniając jednostkę minimalną – grafem – jako twór wzorcowy, abstrakcyjny, realizowany za pomocą allografów. Dąży do ustalenia inwentarzy grafemów i allografów. Artur Tworek w perspektywie historycznej pokazuje, że relacja grafem–fonem budzi liczne wątpliwości badaczy, chociażby z powodu wielości teorii fonologicznych i trudności z jednoznacznym ustaleniem inwentarza fonemów, kwestii w tym przypadku podstawowej. Wyodrębnia on grafematykę autonomiczną, która uniezależnia elementy struktury systemu pisma od relacji z fonemem i jest zorientowana na analizę praw rządzących pismem jako kodem autonomicznym. Autonomiczna grafematyka ułatwia rozwój metod skuteczniejszego przyswajania ortografii w dydaktyce języków obcych. Traktowanie pisma w sposób autonomiczny wiąże się z ustalaniem jego miejsca w systemie komunikowania się i w systemie kulturowym.

Maria Przybysz-Piwko wskazuje, że na gruncie logopedii w omawianym obszarze zagadnień przedmiotem zainteresowania są fonemy i grafemy jako elementarne jednostki systemu języka, dwóch form komunikacji językowej – w tekstach mówionych i pisanych substancjalnie wyrażane za pomocą głosek i liter. Między jednostkami poszczególnych kodów – systemu fonemów oraz systemu grafemów – istnieją ściśle określone związki, ulegające zakłóceniu u osób z zaburzeniami komunikacji językowej. Elementy obu kodów są wariantywne; mają różnopostaciowe realizacje tekstowe, uwarunkowane strukturą fonotaktyczną i grafotaktyczną wyrazów. Bariery w wytwarzaniu się pożądanych relacji między fonemami i grafemami badane są u dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu oraz zaburzeniami rozwoju językowego.

Zob. także: GRAFEM, GRAFETYKA, PISMO

Literatura:

J. Baudouin de Courtenay: O języku polskim. Wybór prac, red. J. Basara, M. Szymczak, Warszawa 1984.

M. Przybysz-Piwko: Aspekt logopedyczny w opisie i interpretacji błędów w pisaniu jako jednej z form komunikacji językowej, [w:] Logopedia. Wybrane aspekty historii, teorii i praktyki, red. S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2012, s. 329–336.

A. Tworek: Relacja język vs. pismo u Jana Jakuba Rousseau i Ferdynanda de Saussure’a z perspektywy współczesności, [w:] Ta Szwajcaria to nie Szwajcaria. Studia nad kulturową tożsamością narodu, red. M. Hałub, D. Komorowski, U. Stadler, Wrocław 2004, s. 203–216.