ang. grammar, niem. Grammatik, fr. grammaire, ros. грамматикa
grec. grammatike (od gramma ‘litera’)
Dziedzina wiedzy o języku odnosząca się do systemowych powiązań między jednostkami danego języka. W wąskim ujęciu gramatyka obejmuje morfologię i składnię. W szerszym rozumieniu gramatyki mieści się także fonologia (z fonetyką). Fonologia, morfologia (w tym fleksja i słowotwórstwo) oraz składnia z zespołem swoistych reguł gramatycznych w ramach zamkniętego systemu przeciwstawiają się słownictwu, które charakteryzuje się otwartością i mniejszym stopniem powiązań systemowych między jednostkami. Reguły gramatyczne pozwalają w schematyczny sposób tworzyć z prostych jednostek językowych złożone konstrukcje, np. z fonemów powstają morfemy, z morfemów – wyrazy, z wyrazów – jednostki składniowe (wypowiedzenia), z wypowiedzeń – teksty.
Istotą wiedzy gramatycznej jest znajomość jednostek systemu gramatycznego, takich jak fonemy, morfemy, składniki syntaktyczne czy wypowiedzenia, a także związków między jednostkami w ramach podsystemów gramatycznych (fonologicznego, morfologicznego, składniowego). Podsystemy gramatyczne opierają się na występowaniu w nich kategorii gramatycznych, takich jak kategoria przypadka, liczby, osoby (kategorie fleksyjne) czy kategoria zdania, podmiotu, orzeczenia (kategorie składniowe).
W szerokim rozumieniu gramatyki mieści się ogólna wiedza o danym języku, obejmująca wiedzę o fonicznych właściwościach języka (fonetyka i fonologia), o odmianie wyrazów (fleksja), o tworzeniu jednostek leksykalnych (słowotwórstwo), o budowie wypowiedzeń (składnia).
Gramatykę można podzielić na opisową (zakładającą opis systemu gramatycznego w jednej płaszczyźnie czasowej, zwykle współczesnej), historyczną (dotyczącą historii kategorii i form gramatycznych) i normatywną (związaną z zasadami poprawnego użycia poszczególnych konstrukcji językowych).
Zob. także: KATEGORIA GRAMATYCZNA, FONOLOGIA, FLEKSJA, MORFOLOGIA, SŁOWOTWÓRSTWO, SKŁADNIA, SYSTEM JĘZYKOWY
Literatura:
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008.
Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.
