ang. grapheme, niem. Graphem, fr. graphéme
grec. graphé ‘pisanie’ (na wzór terminu fonem)
Podstawowa jednostka pisma, najczęściej – w piśmie alfabetycznym – przyporządkowywana fonemowi.
Aleksander Gieysztor w odniesieniu do fonemograficznego aspektu pisma wskazuje, że w pełni rozwinięte pismo alfabetyczne jest postrzegane jako sprawny sposób wyrażania fonemów w postaci graficznej. Grafem to analogia do fonemu, jest jego odpowiednikiem jako najmniejsza jednostka struktury pisma. Zarówno historia pisma, jak i stan współczesny dowodzą jednak, że jednemu fonemowi może odpowiadać kilka różnych grafemów (np. w języku polskim jednemu fonemowi odpowiada zapis w postaci ó/u czy rz/ż – są to grafemy równorzędne). Grafem dla paleografa i liternika jest jednostką strukturalną określonego systemu pisma, odznaczającą się znaczeniem językowym oraz typową formą graficzną. W piśmie alfabetycznym grafem nie musi odpowiadać literze. Czasem litery oznaczają kilka fonemów (np. w cyrylicy i języku rosyjskim щ oznacza dwa fonemy) bądź też kilka liter oznacza jeden fonem (np. w alfabecie polskim niektórym fonemom odpowiadają połączenia literowe, takie jak cz czy ch). Grafem występuje pod postacią konkretnego allografu składającego się z jednej lub kilku liter oraz dodatkowych znaków diakrytycznych.
Zagadnienia z tego obszaru mają istotne znaczenie w logopedii, pedagogice, psychologii ze względu na podejmowaną przez nie problematykę pisania i czytania, w szczególności w przypadku różnego rodzaju zaburzeń komunikacji językowej, nie tylko pisemnej. Jan Baudouin de Courtenay jako pierwszy eksponował związek asocjacyjny (skojarzenia psychicznego) między fonemami a grafemami i różnicował grafemy, kierując się stopniem złożoności graficznej oraz stopniem złożoności skojarzeń z wyobrażeniami fonetycznymi.
Ze względu na przedmiot dociekań w logopedii grafem jest postrzegany w szczególny sposób – stale obecne są tu kwestie dotyczące zaburzeń mowy. Maria Przybysz-Piwko wskazuje, że w przypadku czytania i pisania wytwarzają się systemowe relacje między bodźcami wzrokowymi, słuchowymi i kinestetycznymi, między literami i głoskami – utrwalanie się tych relacji prowadzi do wykształcenia się grafemów, tj. neuronalnych reprezentacji liter odpowiadających neuronalnym reprezentacjom głosek, czyli fonemom. Mózgowe reprezentacje jednostek obydwu kodów – fonologicznego i grafemowego – są aktywizowane i realizowane podczas czytania i pisania. Różnego rodzaju i stopnia niedokształcenie, opóźnienie w kształtowaniu fonemów i/lub grafemów występuje u dzieci z dysleksją rozwojową czy zaburzeniami mowy pochodzenia korowego (w konsekwencji prowadzi to do zakłóceń w identyfikacji i odróżnianiu elementów wchodzących w skład systemu fonologicznego i systemu grafemowego). Przejawiające się u nich trudności w czytaniu i pisaniu należy rozpatrywać w odniesieniu do danego języka, fonetyczno-fonologicznej i graficzno-ortograficznej postaci wyrazów. Właściwości kodów fonetyczno-fonologicznego i graficzno-ortograficznego systemu językowego oraz zachodzące między nimi relacje mają wpływ na obraz trudności, sprzyjają pojawianiu się określonego typu błędów (np. dodatkowe utrudnienia dla osób z dysleksją rozwojową wiążą się z występowaniem w piśmie grafemów równorzędnych czy grafemów złożonych).
Grafemy jako podstawowe jednostki graficzne pisma mogą mieć zróżnicowaną postać w zależności od rodzaju pisma (np. w przypadku pisma logograficznego grafemem będzie najmniejszy powtarzalny element strukturalny).
Zob. także: GRAFEMATYKA, GRAFETYKA, PISMO ALFABETYCZNE
Literatura:
J. Baudouin de Courtenay: O języku polskim. Wybór prac, red. J. Basara, M. Szymczak, Warszawa 1984.
A. Gieysztor: Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 2009.
M. Przybysz-Piwko: Aspekt logopedyczny w opisie i interpretacji błędów w pisaniu jako jednej z form komunikacji językowej, [w:] Logopedia. Wybrane aspekty historii, teorii i praktyki, red. S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2012, s. 329–336.
M. Przybysz-Piwko: Struktura fonotaktyczna wyrazów polskich a obraz pisma dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, [w:] Dysleksja. Problem znany czy nieznany?, red. M. Kostka-Szymańska, G. Krasowicz-Kupis, Lublin 2007, s. 101–108.
