/PERCEPCJA, SPOSTRZEGANIE/
ang. gnosia
grec. gnôsis ‘poznanie’
Złożona czynność poznawcza umożliwiająca kategoryzowanie i rozpoznawanie zjawisk rzeczywistości, czyli percepcji bodźców o różnych modalnościach (wzrokowej, słuchowej, czuciowej). W strukturze procesów postrzegania wyodrębnia się dwa poziomy przetwarzania informacji: 1) zmysłowy (recepcyjny), związany z odbiorem bodźców przez komórki receptoryczne (pola pierwszorzędowe); 2) percepcyjno-asocjacyjny, którego istotą jest gnozja, czyli zdolność do kategoryzowania danych zmysłowych i nadawania im znaczenia (pola drugo- i trzeciorzędowe). U podłoża percepcji leżą zatem wrażenia, które powstają pod wpływem jednego bodźca określonego rodzaju, kiedy następuje odzwierciedlenie pojedynczej cechy przedmiotu, np. barwy, dźwięku, smaku. Wrażenia różnią się od siebie czterema cechami: 1) charakterem; 2) intensywnością; 3) jakością; 4) czasem trwania. Zależą też od wewnętrznej sytuacji podmiotu poznającego (jakości i siły bodźców, ich ilości, czasu trwania, a także nastawienia na odbiór) oraz stanu psychofizycznego organizmu, poziomu inteligencji i wiedzy w zakresie danej dziedziny.
Na bazie wrażeń tworzą się spostrzeżenia, które są odzwierciedleniem świadomości zespołów powiązanych ze sobą cech przedmiotów oddziałujących na zmysły. Ten proces bezpośredniego poznawania otaczającej rzeczywistości możliwy jest dzięki kompleksowemu pobudzeniu jednego lub kilku ośrodków zmysłowych. Żeby zinterpretować spostrzeżenie, trzeba umieć odbierać wrażenia. Dopasowanie do wzorca to najprostszy z możliwych sposobów klasyfikacji i rozpoznawania zjawisk rzeczywistości. Aby dopasowanie mogło nastąpić, musi istnieć określona mózgowa reprezentacja modelu. Człowiek gromadzi te modele zależnie od swych możliwości recepcyjnych, indywidualnych doświadczeń (czy szybko i dobrze spostrzega) oraz stopnia zainteresowania materiałem zmysłowym. Zazwyczaj interpretacja przekazów sensorycznych przebiega automatycznie, bowiem procesy spostrzegania cechuje tendencja do wybiórczego wyodrębniania i organizowania wielu danych dostarczanych przez system sensoryczny.
Ukierunkowanie uwagi na percepcję pewnych jedynie bodźców umożliwia ich hierarchizację (figura–tło). W przypadku, kiedy bodźce nie mają swojej reprezentacji w umyśle lub przekaz jest niepełny, nietypowy lub wieloznaczny (zjawisko konkurencyjności bodźców), proces postrzegania ulega spowolnieniu. Jakość spostrzegania zmienia się też wraz ze specyfiką przedmiotu – nowy, zaskakujący bodziec jest lepiej spostrzegany, choć po dłuższym czasie jego eksponowania u odbiorcy następują procesy adaptacyjne i zmniejsza się wrażliwość percepcyjna na ten bodziec.
Ze spostrzeganiem wiąże się zjawisko apercepcji, kiedy to rodzaj spostrzeżeń zależy od wiedzy, poglądów, zainteresowań, stosunku do otaczającej rzeczywistości. Stąd spostrzeżenia mogą być obiektywne (spostrzegane jest to, co istnieje rzeczywiście, a w interpretacji bodźca nic nie jest dodawane) oraz subiektywne (spostrzegane jest nie tylko to, co istnieje, ale znacznie więcej).
W przebiegu procesów spostrzegania uczestniczą więc dwie drogi przekazywania informacji, przebiegające w odwrotnych kierunkach: dół–góra oraz góra–dół. Procesy przebiegające w kierunku dół–góra rozpoczynają się od odbioru informacji zmysłowych przez receptory, następnie przetwarzane są elementarne cechy spostrzeganych zjawisk, w końcu przez analizę i syntezę wszystkich właściwości dochodzi do rozpoznania zjawiska zgodnie z dostępną informacją zmysłową oraz posiadaną wiedzą. Przepływ informacji na drodze góra–dół umożliwia wykorzystanie pamięci i wyobrażeń w przetwarzaniu informacji zmysłowych, zwłaszcza gdy są one niepełne. Procesy spostrzegania mają swe źródło zarówno w bodźcach dochodzących z zewnątrz, jak i we wzorcach aktywności neuronalnej związanych z wcześniejszym doświadczeniem. Za spostrzeganie odpowiada zatem skomplikowana sieć połączeń wstępujących i zstępujących; ich uszkodzenie doprowadza do rozmaitych form agnozji.
Literatura:
F. Crick: Zdumiewająca hipoteza, Warszawa 1997.
A. Herzyk: Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa 2005.
P.H. Lindsay, D.A. Norman: Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1991.
A.R. Łuria: Podstawy neuropsychologii, Warszawa 1976.
E. Zawadzka, Ł. Domańska: Zaburzenia spostrzegania, [w:] Podstawy neuropsychologii klinicznej, red. Ł. Domańska, A.R. Borkowska, Lublin 2009, s. 129–151.
