/MORFEM SŁOWOTWÓRCZY, AFIKS SŁOWOTWÓRCZY/
ang. derivational affix, niem. Derivationaffixe, fr. affixe dѐrivatifs, ros. деривцинны аффикс
łac. formans, formantis, formare ‘kształtować’; słow-o-twór-czy (od słowo i tworzyć)
Część wyrazu podzielnego słowotwórczo (zwanego formacją słowotwórczą, konstrukcją słowotwórczą, wyrazem derywowanym, derywatem), różniąca go od wyrazu bazowego (wyrazu podstawowego, podstawy słowotwórczej).
Najczęściej formantem słowotwórczym jest morfem (afiks) słowotwórczy, występujący po temacie wyrazu podstawowego jako sufiks, np. -ka w wyrazie nauczycielka; przed tematem jako prefiks, np. prze- w wyrazie przemiły; w środku tematu jako interfiks, np. -o- w wyrazie księgozbiór, lub niekiedy jako postfiks po całym wyrazie podstawowym, np. się w wyrazie pakować się.
W funkcji afiksu słowotwórczego może występować formant nieafiksalny. Do formantów nieafiksalnych zalicza się formanty paradygmatyczne i alternacyjne.
Zastosowanie formantu paradygmatycznego polega na użyciu w funkcji afiksu zamiany paradygmatu fleksyjnego (typu odmiany) wyrazu bazowego na nowy paradygmat fleksyjny (typ odmiany) w wyrazie nowo utworzonym. Przykładowo, wyraz matematyk powstał w wyniku odrzucenia odmiany rzeczownikowej rodzaju żeńskiego wyrazu bazowego matematyka (odmienianego tak jak rzeka czy klasa) na rzecz odmiany rzeczownikowej rodzaju męskoosobowego matematyk (tak jak rolnik czy dyrektor), a wyraz obrona został utworzony poprzez zastąpienie odmiany czasownikowej wyrazu podstawowego obronić odmianą rzeczownikową rodzaju żeńskiego powstałego wyrazu obrona.
Z formantem alternacyjnym mamy do czynienia wtedy, gdy w funkcji afiksu słowotwórczego występuje alternacja (oboczność, wymiana) fonologiczna. Przykładowo, pieszczotliwa nazwa babcia powstała na bazie wyrazu babka w wyniku wymiany jakościowej spółgłoski k na ć (alternacja k : ć), a zgrubienie mięcho powstało od wyrazu mięso w wyniku alternacji s : ch.
W funkcji formantu słowotwórczego, oprócz alternacji jakościowych, mogą wystąpić alternacje ilościowe (ucięcie tematu wyrazu podstawowego), np. szpila (od wyrazu szpilka w wyniku alternacji k : ф, czyli ucięcia -k-), fiza (od wyrazu fizyka, alternacja yk : ф), a także alternacje jakościowo-ilościowe, np. grucha (od wyrazu gruszka, alternacja szk : ch), nózia (od wyrazu nóżka, alternacja żk : ź).
Formanty słowotwórcze mogą być złożone, np. w wyrazie cudzoziemiec (od wyrazów cudzy i ziemia) w funkcji formantu występuje sufiks -ec i interfiks -o-, w czasowniku unowocześnić (od przymiotnika nowoczesny) – prefiks u- oraz formant paradygmatyczny (zamiana odmiany przymiotnikowej na czasownikową), a w rzeczowniku ohyda (od przymiotnika ohydny) – formant paradygmatyczny (zamiana paradygmatu przymiotnikowego na rzeczownikowy) i alternacyjny (alternacja ilościowa n : ф).
Zob. także: SŁOWOTWÓRSTWO, AFIKS, ALTERNACJA
Literatura:
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Jadacka: System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Warszawa 2001.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
