ang. phonotactics, distribution; fran. (la) distibution, (la) phonotactique; niem. (die) Phonotaktik, (die) Distribution ; ros. фонотактика, фонологическая тактика
gr. phōnḗ ‘głos, dźwięk’, taktikós ‘dotyczący porządkowania’
Dział fonologii zajmujący się analizą dopuszczalnych w danym języku ciągów fonemów. Ustala reguły łączenia takich jednostek (ograniczenie sekwencyjne) oraz bada możliwości i ograniczenia w występowaniu pojedynczych samogłosek i spółgłosek (ograniczenia segmentalne) w obrębie istniejących w danym języku sylab, morfemów, wyrazów i między wyrazami. Niewykorzystane przez język ciągi fonemów tworzą dwa rodzaje luk: luki przypadkowe – połączenia dopuszczalne przez system fonotaktyczny danego języka, lecz dotychczas nie używane, oraz luki systemowe – ciągi fonemów wykraczające poza ograniczenia fonotaktyczne języka.
Określone kombinacje fonemów (struktury fonotaktyczne) są charakterystyczną cechą każdego języka. Wykorzystują one tylko niewielki procent teoretycznie możliwych połączeń fonemów. Na przykład 37-fonemowy system polszczyzny pozwala na powstanie 1369 układów 2-fonemowych, 50653 struktur 3-fonemowych oraz 1874161 połączeń 4-fonemowych. W wyniku ograniczeń strukturalnych język faktycznie wykorzystuje ich znacznie mniej.
Zakłócenia zasad łączenia fonemów w większych strukturach (przede wszystkim w wyrazach) zalicza się do zaburzeń syntagmatycznych. Naruszają one w różny sposób strukturę fonologiczną wyrazów. Zachodzące pomiędzy dwoma językami różnice fonotaktyczne, rodzą określone trudności przy opanowywaniu systemu fonologicznego języka obcego, co może prowadzić do tzw. dewiacji fonotaktycznych. Z praktyki logopedycznej wynika, że umiejętność wymówienia określonej głoski w izolacji, nie zawsze jest jednoznaczna z opanowaniem jej artykulacji w określonych układach fonotaktycznych. Głoskę można uznać za przyswojoną, jeśli jest ona realizowana przez dziecko we wszystkich możliwych dopuszczalnych przez system językowy połączeniach.
Używane w badaniach dzieci (np. stopnia opanowania syntezy i analizy fonemowej, oceny stanu słuchu fonemowego) logatomy (pseudosłowa, quasi-słowa) powinny być zbudowane zgodnie regułami fonataktycznymi polszczyzny. Połączenia utworzone niezgodnie z nimi są szczególnie trudne do wykonywania na nich jakichkolwiek operacji. Dotychczas nie prowadzono w naszym kraju szerzej zakrojonych badań nad percepcją obcych fonotaktycznie struktur.
Badania fonotaktyczne w Polsce zapoczątkowała M. Bargiełówna, która zestawiła inwentarz połączeń konsonantycznych dla języka polskiego i opublikowała go w artykule „Grupy fonemów spółgłoskowych współczesnej polszczyzny kulturalnej” (1950). Zarejestrowała łącznie 1971 grup spółgłoskowych, z tego 865 grup dwuspółgłoskowych, 945 trzyspółgłoskowych oraz 161 cztero- i więcejspółgłoskowych. Prowadzenie efektywnych badań systemu fonologicznego w aspekcie jego syntagmatycznych właściwości stało się możliwe dopiero z chwilą wykorzystania przez badaczy komputerów. Z logopedycznego punktu widzenia bardzo istotne jest badanie parametrów fonotaktycznych u osób z różnego rodzaju zaburzeniami mowy. Dane uzyskane z tego typu badań mogą wnieść duży wkład do ogólnej teorii języka. Nie sposób także przecenić ich znaczenie dla praktyki logopedycznej.
Literatura:
W. Jassem, P. Łobacz: Analiza fonotaktyczna tekstu polskiego, Prace Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN 1971, nr 63, ss. 3-30; S. Milewski: Mowa dorosłych kierowana do niemowląt (studium fonostatystyczno-fonotaktyczne), Gdańsk 2004; R. Polański (red.): Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1999; B. Rocławski: Zarys fonologii, fonetyki, fonotaktyki i fonostatystyki współczesnego języka polskiego, Gdańsk, 1986; J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002; A. Szulc: Słownik dydaktyki języków obcych, Warszawa 1994
