/FONEMIKA, FONEMATYKA/ - te terminy nie są synonimiczne z terminem „fonologia”. Ich znaczenie jest węższe od współczesnego rozumienia terminu „fonologia” i ogranicza się do badania jedynie fonemicznej warstwy języka.
ang. phonology
Dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem dźwięków jako elementów systemu językowego. Często fonologia stawiana jest w opozycji do fonetyki, która bada fizyczne właściwości głosek (ich artykulację, percepcję i właściwości akustyczne). Fonologia z kolei skupia się na dźwiękach jako elemencie kompetencji językowej danego użytkownika języka i stara się opisać ich system przy pomocy uogólnień, zasad i reguł. Dyscyplina ta wyłoniła się z ogólnej nauki zajmującej się badaniem dźwięków mowy i języka na początku XX wieku, kiedy to mowa i język zaczęły być traktowane jako dwa odrębne elementy. Wpływ na to miały publikacje dwóch językoznawców: Ferdinanda de Saussure’a (1857–1913) i polskiego badacza Jana Baudouina de Courtenay (1845–1929). To rozgraniczenie na fonetykę jako naukę ścisłą i fonologię jako naukę humanistyczną doprowadziło do powstania fonologii strukturalistycznej, której głównym celem była analiza fonemiczna języków, tzn. ustalanie, jakie fonemy występują w poszczególnych językach i określanie ich zbiorów, zwanych również inwentarzami fonemicznymi. Od lat 60. XX wieku strukturalistyczne podejście do fonologii w badaniach na świecie zaczęło zanikać pod wpływem rozwoju modelu generatywno-transformacyjnego opracowanego przez Noama Chomskiego i Morrisa Halle (1968). Z fonologii generatywnej wyłoniły się współczesne szkoły fonologiczne, zarówno derywacyjne, jak i niederywacyjne, linearne oraz nielinearne. Współczesne badania fonologiczne cechuje mnogość modeli teoretycznych, które są stosowane w opisie i badaniach dźwiękowej warstwy języka. Wśród nich można wyróżnić wiele szkół fonologicznych o zróżnicowanych podejściach do struktury językowej języka, między innymi fonologię autosegmentalną, fonologię leksykalną czy też najbardziej popularną we współczesnym językoznawstwie teorię optymalności (OT). Obserwuje się także powrót do traktowania fizycznej i abstrakcyjnej sfery systemów dźwiękowych jako integralnych, nieautonomicznych elementów, co można zaobserwować w fonologii naturalnej oraz prężnie rozwijającej się fonologii laboratoryjnej.
Współczesna fonologia zajmuje się następującymi zagadnieniami:
-
fonotaktyką,
-
allofonią,
-
prozodią – badającą akcent, rytm i intonację,
-
hierarchią sonorności i strukturą sylaby,
-
frazą i słowem fonologicznym,
-
cechami dystynktywnymi i klasami naturalnymi dźwięków – badaniem związków między poszczególnymi fonemami, opozycji między nimi oraz możliwości ich neutralizacji.
Literatura:
I. Sawicka: Fonologia, [w]: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Kraków 1995, s. 105–195.
J. Szpyra-Kozłowska: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin 2002.
B. Wierzchowska: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław 1980.
