/ODMIANA WYRAZÓW/
ang. inflection, niem. Flexion, fr. flexion, ros. флексия
fr. (bądź niem.) flexion (z łac. flectio ‘zginanie, zmienianie’)
Dział gramatyki będący częścią morfologii. Zajmuje się wyrazami odmiennymi, czyli takimi, które mogą występować w różnych formach gramatycznych, np. dom, domu, domem, domami. Zespół wszystkich wariantów gramatycznych danego wyrazu słownikowego to paradygmat fleksyjny. Paradygmaty fleksyjne związane z określonymi kategoriami fleksyjnymi tworzą system fleksyjny danego języka.
W języku polskim (zaliczanym do języków fleksyjnych) większość wyrazów mieści się w obrębie systemu fleksyjnego. Są to wyrazy reprezentujące określone części mowy, takie jak rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i czasowniki. Poza systemem fleksyjnym znajdują się nieodmienne części mowy (przyimki, spójniki, partykuły i wykrzykniki) bądź nieodmiennie rzeczowniki, np. kiwi, boa, atelier, nieodmienne przymiotniki, np. blond, bordo, mini, i nieodmienne zaimki, np. tam, gdzieś, stamtąd. Tradycyjnie poza fleksją umieszczane są przysłówki, np. wczoraj, natychmiast, osobiście, choć ze względu na stopniowanie większości leksemów przysłówkowych można je zaliczyć do wyrazów odmiennych, np. wesoło, weselej, najweselej; daleko, dalej, najdalej; często, częściej, najczęściej.
Budowa wyrazów odmiennych zakłada występowanie w nich morfemów fleksyjnych, z których jeden jest morfemem głównym (tematem fleksyjnym), zawierającym w sobie znaczenie słownikowe wyrazu, np. głow- w formach wyrazowych głow-a, głow-y, głow-ą, głow-ami. Poza tym w formie fleksyjnej wyrazu występuje formant fleksyjny (flektyw), będący morfemem, np. -a w wyrazie głow-a, ciągiem morfemów, np. -ł-a-m w wyrazie widzia-ł-a-m, bądź morfemem zerowym, np. końcówka zerowa w formie głów.
Temat fleksyjny to w miarę stała część występująca w całym paradygmacie fleksyjnym tego samego wyrazu, np. król-: król-ф, król-a, król-owi, król-em, król-u, król-owie itd. W języku polskim, ze względu na alternacje, często występuje temat zmienny, np. brat-/brać- (brat-ф, brat-a i braci-a, brać-mi), stół-/stoł-/stol- (stół-ф, stoł-u, na stol-e), nosz-/nosi-/noś- (nosz-ę, nosi-ł, noś-my). Szczególnym rodzajem tematu fleksyjnego jest tzw. temat supletywny, co oznacza występowanie różnych morfemów tematycznych wśród wariantów fleksyjnych tego samego wyrazu, np. człowiek-/ludź- (człowiek-ф, człowiek-owi i ludzi-e, ludź-mi), jest-/by-/będ- (jest-em, by-łem, będ-ę) czy zł-/gorsz- (zł-y, zł-ego i gorsz-y, gorsz-ej).
Flektywem w języku polskim jest najczęściej końcówka fleksyjna, czyli ostatni morfem w wyrazie, np. końcówki w formach: piór-o, głodn-y, pisz-ę. Flektywem może być też ciąg morfemów, np. star-sz-y, narysowa-ł-a-ś, zrobi-ł-by-m. Rzadko w polskiej fleksji spotyka się morfemy prefiksalne (np. naj- w stopniu wyższym przymiotników i przysłówków: naj-słab-sz-y, naj-ładni-ej. Niekiedy flektyw zawiera się w wyrazie pomocniczym, np. będ- w formie czasu przyszłego (będ-ę zbiera-ć) lub by- w formie trybu przypuszczającego (by-m zapomnia-ł).
We flektywie zawarte jest znaczenie gramatyczne wyrazu, związane z określoną kategorią fleksyjną. Przykładowo, końcówka rzeczownika wskazuje na przypadek i liczbę, np. samolot-ф, gdzie -ф oznacza formę mianownika liczby pojedynczej; końcówka przymiotnika zawiera informację o przypadku, liczbie i rodzaju, np. -ą w wyrazie biedn-ą: biernik, liczba pojedyncza, rodzaj żeński; morfem -sz- oznacza w przymiotniku stopień wyższy, np. biel-sz-y; morfem -m we flektywie czasownika jest wykładnikiem osoby i liczby, np. wypoczywa-m: pierwsza osoba liczby pojedynczej; morfem -ł- we flektywie czasownika jest wykładnikiem czasu przeszłego, np. przeczyta-ł; końcówka -ąc jest wykładnikiem imiesłowu przysłówkowego współczesnego, np. widz-ąc.
Zob. także: MORFOLOGIA, MORFEM, KATEGORIA FLEKSYJNA, KATEGORIA MORFOLOGICZNA, KATEGORIA GRAMATYCZNA, KOŃCÓWKA
M. Bańko: Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002.
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.
