FUNKCJE JĘZYKA

/FUNKCJE MOWY, FUNKCJE WYPOWIEDZI/

ang. functions of language/speech, niem. Funktionen der Sprache (Sprachfunktionen), fr. fonctions du langage, ros. функции языка

łac. functio ‘czynność’; psł. *ęzykъ ‘narząd w jamie ustnej’

Tradycyjnie wyróżnia się trzy podstawowe funkcje języka: przedstawieniową, ekspresywną i impresywną.

Funkcja przedstawieniowa (zwana też komunikacyjną, symboliczną, reprezentatywną, referencyjną, denotatywną) polega na zdolności tworzenia w języku komunikatów, które w sposób symboliczny są w stanie oddać to, co nadawca chce przekazać odbiorcy. Najczęściej jest to informacja o czymś, co mogłoby wzbogacić wiedzę odbiorcy, np. relacja z jakiegoś zdarzenia.

Funkcja ekspresywna (zwana również emotywną) umożliwia nadawcy wyrazić stosunek do czegoś. Język staje się wyrazicielem stanu ducha nadawcy, jego uczuć i emocji. Może się to przejawiać w postaci zachwytu nad czymś, niechęci do czegoś, radości, dezaprobaty itp. Typowymi formami językowymi w tej funkcji są wykrzykniki, zdrobnienia, zgrubienia, wulgaryzmy i wypowiedzenia z intonacją wykrzyknieniową.

Funkcja impresywna (inaczej nakłaniająca, perswazyjna, apelatywna, konatywna) polega na wykorzystaniu języka jako narzędzia do tego, aby skłonić odbiorcę do pożądanego przez nadawcę zachowania się. W ramach tej funkcji formułowane są rozkazy, apele, zawołania, nakazy, zakazy, wskazówki, rady, prośby, groźby itp. Przydatne są tu zdania z czasownikami w trybie rozkazującym (np. Zatrzymaj się!), choć mogą to być też inne środki gramatyczne (np. pozorne pytania czy deklaracje typu: Czy możesz się zatrzymać? albo Wolałbym, abyś się zatrzymał).

Do później opisanych funkcji językowych należą: performatywna, fatyczna, poetycka i metajęzykowa. Funkcja performatywna (sprawcza) wykorzystuje język jako środek do zmiany stanu rzeczy w rzeczywistości pozajęzykowej. Tak się dzieje, gdy ktoś coś ślubuje, przyrzeka czy przeprasza za coś. Osoba przyrzekająca coś zapewnia odbiorcę o czymś, co powinno zaistnieć w rzeczywistości (np. przyrzeczenie zwrotu pożyczonych pieniędzy). Niektóre akty mowy o funkcji performatywnej mają moc urzędową, np. wyroki sądowe, ustawy, zarządzenia.

O funkcji fatycznej (kontaktowej) języka mówi się wtedy, gdy wypowiedź jest wykorzystywana jako środek kontaktu między osobami, np. w potocznej i przygodnej rozmowie bardzo często chodzi o nawiązanie kontaktu (np. poprzez formułę inicjującą rozmowę, taką jak: Cześć, co u ciebie słychać?), utrzymanie kontaktu między rozmówcami i podtrzymywanie go (np. przez włączanie się w podjętą tematykę, potakiwanie, dopowiadanie, zachętę do dalszego mówienia).

Z funkcją poetycką (estetyczną, kreatywną, autoteliczną) mamy do czynienia, gdy forma języka wysuwa się na pierwszy plan. Tak się dzieje, gdy nadawca stara się dobierać wyszukane słowa do komplementów czy życzeń, gdy mówca posługuje się pięknymi sformułowaniami, gdy poeta używa oryginalnych przenośni czy porównań itp.

Funkcja metajęzykowa realizuje się, gdy wypowiedź językowa dotyczy samego języka. Z tą funkcją można spotkać się w rozmowach o języku (np. o jego poprawności), o znaczeniu wyrazów czy form gramatycznych, o statusie określonych jednostek językowych (np. Czy wyraz „niewiasta” jeszcze funkcjonuje we współczesnym języku polskim?).

Powyższe funkcje językowe są związane z rolą konkretnych aktów mowy w różnych sytuacjach, w których używany jest język. Można też mówić o funkcjach języka jako systemu, czyli o jego roli i ogólnych wartościach w życiu użytkowników języka. Przy takim rozumieniu tego zagadnienia wymienia się następujące funkcje: generatywną, poznawczą, socjalizującą i kulturotwórczą.

Funkcja generatywna przejawia się w możliwości tworzenia (generowania) przez nadawcę ciągów językowych o różnych funkcjach szczegółowych. Daje to człowiekowi, dysponującemu podstawową kompetencją językową, możliwość mówienia (ewentualnie także pisania) o czymkolwiek.

Mówiąc o funkcji poznawczej (kognitywnej) języka, uznaje się go za jedno z narzędzi do poznawania rzeczywistości. Występujące w języku nazwy odnoszą się przede wszystkim do tego, co nas otacza, zatem znajomość języka łączy się z naszą wiedzą o otaczającym nas świecie. Dzieci poznające rzeczywistość szukają odpowiedzi na pytanie, jak dana rzecz się nazywa. Nazywanie czegokolwiek łączy się z kolei z klasyfikowaniem elementów naszej rzeczywistości, określaniem granic klas obiektów, ustalaniem wartości pojęciowej nazw itp. To wszystko łączy język z wiedzą o świecie, w którym żyjemy.

Funkcja socjalizująca języka wynika z faktu, że język funkcjonuje w określonej społeczności (np. język polski jest w żywym użyciu w społeczności ludzi mówiących po polsku). W związku z tym język jest podstawowym elementem spajającym daną wspólnotę językową, dzięki czemu możliwe jest skuteczne współdziałanie poszczególnych członków tej społeczności.

Można też mówić o funkcji kulturotwórczej języka. Wynika to stąd, że jakikolwiek język ludzki jest nośnikiem kultury danej społeczności językowej, co przejawia się w utrwalonych w języku dziełach naukowych czy literackich, w przysłowiach i mądrościach ludowych, w przekazywanych z pokolenia na pokolenie doświadczeniach, w znaczeniach wyrazów pospolitych oraz nazw własnych itp.

Literatura:

R. Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008.

E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku polskim dla logopedów, Gdańsk 2011.

Cz. Lachur: Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004.

E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2002.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.