/FORMA GRAMATYCZNA, FORMA WYRAZOWA/
ang. grammatical form, niem. Grammatische Form, fr. forme grammaticale, ros. грамматическая форма
łac. forma ‘kształt, postać’; fleksyj-ny
Wariant fleksyjny (gramatyczny) leksemu, czyli określona postać odmiennego wyrazu słownikowego, np. rzeczownika, przymiotnika, czasownika, liczebnika czy zaimka, np. leksem rzeczownikowy drzwi może w użyciu wystąpić w czterech formach fleksyjnych: drzwi, drzwiom, drzwiami i drzwiach. Formy fleksyjne mogą być jednoznaczne (np. drzwiom to forma celownika, drzwiami – narzędnika, a drzwiach – miejscownika) bądź wieloznaczne (drzwi to jednocześnie forma mianownika, dopełniacza, biernika i wołacza). Liczba form fleksyjnych danego wyrazu słownikowego zależy od przynależności do określonej części mowy oraz od kategorialnych bądź indywidualnych cech leksemu. Przykładowo, rzeczowniki czy liczebniki główne mają w języku polskim stosunkowo niedużo form wyrazowych, gdyż możliwe są dla nich warianty w ramach dwóch kategorii fleksyjnych: dla rzeczowników – kategorii przypadka i liczby, a dla liczebników głównych – przypadka i rodzaju. Dla czasowników i przymiotników liczba i różnorodność form fleksyjnych jest natomiast większa ze względu na bardziej rozbudowaną odmianę tych części mowy. W związku z tym występują czasownikowe formy osoby, liczby, rodzaju, czasów, trybów i form nieosobowych, takich jak bezokolicznik, bezosobnik czy któraś z wielu form imiesłowowych, a w wypadku przymiotnika – różne formy wynikające z odmiany tej części mowy przez przypadki, liczby, rodzaje i powstałe w wyniku stopniowania. Niektóre z wyrazów należących do odmiennych części mowy mają mniejszą liczbę form fleksyjnych ze względu na ograniczoną odmienność, np. rzeczowniki typu drzwi, usta czy sanie nie mają form liczby pojedynczej, a czasowniki typu trzeba, można czy wiadomo nie mają m.in. form osobowych i imiesłowowych.
Poszczególne formy fleksyjne różnią się formalnie głównie przez zastosowanie różnych morfemów fleksyjnych, np. formy leksemu stary, takie jak stary, starego, starą, różnią się zastosowaniem różnych końcówek fleksyjnych (-y, -ego, -ą). Niekiedy różnica między formami fleksyjnymi wynika z alternacji zawartych w temacie wyrazu, np. różnica między wariantami gramatycznymi stary i starzy jest widoczna dzięki alternacji r : rz.
Każda z form fleksyjnych ma swoją funkcję gramatyczną i semantyczną w ramach poszczególnych kategorii fleksyjnych, takich jak osoba, przypadek, liczba, czas itp., co można zaobserwować na konkretnych przykładach użycia wyrazów słownikowych w tekście, np. w zdaniu Przeglądam książkę forma czasownikowa przeglądam to pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (czyli wykonawca czynności jest jednostkowy i równoznaczny z nadawcą komunikatu, a czynność odbywa się w tym samym czasie co mówienie o niej), natomiast rzeczownik książkę ma wartość biernika liczby pojedynczej (tj. oznacza jednostkowy przedmiot czynności).
Literatura:
M. Bańko: Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002.
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1998.
A. Nagórko: Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006.
E. Łuczyński: Rozgryzając tajniki mowy. Wiedza o języku dla logopedów, Gdańsk 2012.
H. Wróbel: Gramatyka języka polskiego, Kraków 2001.
