ELIZJA GŁOSEK

/OPUSZCZANIE GŁOSEK/

ang. elision of sounds, the omission of sounds, niem. Elision von Lauten, fr. élision de phonèmes, ros. элизия звуков

łac. elisio ‘wyciskanie, wyrzutnia’, elidere ‘wybijać, wytłaczać, rozbijać’

pol. głos (psł. *golsъ ‘dźwięk, głos, szmer, odgłos’)

Sposób artykulacji polegający na niewymawianiu (braku realizacji) fonemu w postaci osobnego segmentu (głoski). Najczęściej dotyczy fonemów spółgłoskowych, rzadziej spotyka się elizje samogłosek. Może być opuszczany jeden, dwa lub kilka fonemów, a także wiele fonemów – wszystkie spółgłoskowe (mowa samogłoskowa), a nawet wszystkie spółgłoskowe i część samogłoskowych.

Elizję głosek, od zjawiska nazywanego redukcją (uproszczeniem) grup spółgłoskowych, które jest zaburzeniem struktury wyrazu, różni to, że brak dźwięku mowy w przypadku elizji obserwuje się również w pozycjach pre-, inter- i postwokalicznych (w nagłosie wyrazu przed samogłoską, w śródgłosie wyrazu pomiędzy samogłoskami, w wygłosie wyrazu po samogłoskach).

Elizję głosek spotyka się w okresie rozwoju mowy dziecka. Jeśli zjawisko to utrzymuje się dłużej, nazywane jest mogilalią.

Józef Tadeusz Kania wyodrębnił:

  • elizję pełną, gdy dany fonem nie pojawia się w realizacji wypowiedzi w żadnej pozycji,

  • elizję ograniczoną, gdy dany fonem pojawia się tylko w pewnych określonych pozycjach, np. w pozycji prewokalicznej tak, ale już w inter- i postwokalicznej nie – ata (‘chata’), ale uko (‘ucho’) i dak (‘dach’) – w mowie tej samej osoby w nagłosie pojawia się elizja, a w śródgłosie i wygłosie substytucja.

Zarówno w elizji pełnej, jak i ograniczonej wyróżnia się:

  • elizję całkowitą, gdy fonem przyjmuje formę zera fonetycznego (ø), co oznacza, że w miejscu opuszczanego fonemu nie słychać żadnego innego dźwięku, a pozostała forma wyrazu nie ulega zmianie fonetycznej, np. ak zamiast rak,

  • elizję częściową, gdy sąsiadujący z opuszczonym fonemem segment wokaliczny (samogłoska) jest wymawiana dłużej (ulega wzdłużeniu zastępczemu), np. kuuka zamiast kurka, lub gdy zamiast opuszczonego fonemu pojawia się pauza (element bezszmerowy), np. ku-ka zamiast kurka.

J.T. Kania zaznaczył, że elizja częściowa jest zjawiskiem obserwowanym we wczesnych etapach rozwoju mowy dziecka, rzadko pojawiającym się w wadach wymowy.

Przyczyną elizji może być brak wzorców słuchowo-motorycznych danej głoski lub problemy czysto motoryczne (artykulacyjne).

Zob. także: ELIZJA, MOGILALIA

Literatura:

J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.

I. Styczek: Logopedia, Warszawa 1979.