DYZARTRIA HIPERKINETYCZNA

/DYSARTRIA HIPERKINETYCZNA, DYZARTRIA DYSKINETYCZNA, DYSARTRIA DYSKINETYCZNA, DYZARTRIA PLĄSAWICZA, DYSARTRIA PLĄSAWICZA, DYZARTRIA DYSTONICZNA, DYSARTRIA DYSTONICZNA/

ang. hyperkinetic dysarthria

grec. dys ‘zaburzenie’ + arthron ‘artykulacja’

Typ dyzartrii wyróżniony w objawowej klasyfikacji, ujmującej odmiany zaburzenia poprzez opis jego fizycznych i językowych symptomów. Powstaje na skutek uszkodzenia układu pozapiramidowego, struktur podkorowych, z których niektóre tworzą zwoje podstawy – struktury pnia mózgu stanowiące zgromadzenie jąder, czyli dużych, wyraźnie wydzielonych grup funkcjonalnie związanych neuronów, położonych poniżej przedniej części kory mózgowej. Patomechanizm znajduje się w układzie pozapiramidowym – części układu nerwowego, która przejmuje i automatyzuje czynności będące wcześniej pod kontrolą układu piramidowego; jest to układ wspomagający, umożliwiający automatyzację działań świadomie kontrolowanych przez układ piramidowy. Struktury zwojów podstawy (gałka blada, jądro ogoniaste, ciało migdałowate) odgrywają rolę w procesie nabywania odruchów warunkowych, z kolei ich uszkodzenia doprowadzają do zmian postawy ciała, zakłóceń tonusu mięśniowego, spowolnienia ruchów (bradykinezy), nieprawidłowych ruchów: tików, zrywów, drżenia.

Hiperkineza, ujmując ogólnie, objawia się zmiennym napięciem mięśni aparatu mowy i ruchami mimowolnymi, zakłócającymi wykonywanie celowych ruchów podczas oddychania, fonacji i artykulacji. Uszkodzenia układu pozapiramidowego, objawiające się hiperkinezą, wywołują zróżnicowane symptomy, wpisujące się jednak w dwa typy: pląsawiczy (z ruchami pseudocelowymi, przypominającymi fragmenty ruchów celowych, następujących po sobie w nieuporządkowany sposób) i dystoniczny (z dystonią torsyjną objawową, czyli zespołem pozapiramidowych zaburzeń ruchowych, nasilających się przy ruchach dowolnych). Dyzartria hiperkinetyczna pląsawicza najpełniej objawia się u osób dotkniętych atetozą oraz osób z mózgowym porażeniem dziecięcym atetotycznym. Z kolei dyzartrię hiperkinetyczną dystoniczną najłatwiej przypisać osobom z chorobą Wilsona, czyli zwyrodnieniem soczewkowo-wątrobowym – uwarunkowanym genetycznie zaburzeniem metabolizmu miedzi w organizmie, będącym wynikiem uszkodzenia jąder podstawy mózgu.

Zakłócenia pracy układu respiracyjnego w dyzartrii hiperkinetycznej przejawiają się zaburzeniami rytmu oddechowego obecnymi zarówno w oddychaniu statycznym, jak i dynamicznym (typ pląsawiczy) lub tylko w oddychaniu dynamicznym (typ dystoniczny). Ponadto wdech jest spłycony i współwystępujący z nagłymi, nieregularnymi, głębszymi wdechami (pląsawica) lub z bezdechem (dystonia). Dodatkowo w obu typach występuje skrócenie fazy wydechowej. Ma to wpływ na zwolnienie tempa mowy, będące wynikiem wydłużenia czasu potrzebnego do wypowiedzenia danego fragmentu tekstu, oraz przeciąganie dźwięków mowy.

W zakresie pracy aparatu fonacyjnego notuje się: przerwy w emisji, zanikanie głosu, zmiany w głosie (chrapliwość, zdławienie, zduszenie, drżenie). Typ pląsawiczy charakteryzuje się nagłymi, częstymi zmianami natężenia głosu, zaś typ dystoniczny – ograniczeniem lub brakiem możliwości zmiany natężenia głosu, który może się nasilać w momencie skurczu. W obu typach możliwe są trudności w wydobyciu głosu.

Zakłócenia prozodyczne w typie pląsawiczym przejawiają się chwilowymi przerwami w wypowiedzi, jednostajnością melodyki, redukcją lub wyrównywaniem akcentów, dodatkowym akcentowaniem sylab i wyrazów nieakcentowanych, dzieleniem wyrazów na sylaby. Zaburzenia prozodyczne w typie dystonicznym ograniczają się do ujednolicania melodyki i akcentowania oraz – uzależnionego od nasilenia skurczów – dzielenia wyrazów na sylaby.

Wpływ na niewydolność artykulacyjną mają zaburzenia motoryki artykulatorów (w typie pląsawiczym – duże zakłócenia wykonania ruchów w zakresie kierunku, symetrii, precyzji, płynności i koordynacji, uwidaczniające się w odchyleniach od prawidłowych parametrów; w typie dystonicznym – brak wykonania ruchów lub ich minimalny zakres aż do momentu ustąpienia skurczu). Rzutują one na dużą zmienność zaburzeń wszystkich cech realizacyjnych fonemów w pląsawicy oraz zakłócenia cech realizacyjnych w dystonii, uzależnione od miejsca wystąpienia skurczu. Z kolei nadmierna nosowość, będąca skutkiem utraty powietrza w jamie ustnej wynikającej z zaburzeń podniebienno-gardłowych, to cecha dyzartrii pląsawiczej.

Elementy pozajęzykowe, wpływające na zdolności komunikacyjne pacjentów z tym typem dyzartrii, to: zaburzenia ruchów gestycznych w pląsawicy, zakłócenia muskulatury twarzy rzutujące na sprawność mimiczną – w obu typach.

Pismo osób z dyzartrią hiperkinetyczną charakteryzuje się możliwością występowania zmian w kształtach liter.

Terapia dyzartrii hiperkinetycznej (obu typów) powinna obejmować:

• ćwiczenia oddechowe, mające na celu pogłębienie wdechu, zwiększenie siły wydechu, wydłużenie fazy wydechowej, kształtowanie odpowiedniego rytmu oddechowego poprzez minimalizację ruchów mimowolnych, naukę oddychania torem przeponowo-brzusznym,

• ćwiczenia fonacyjne, służące wydłużeniu czasu fonacji, poprawie kontroli natężenia i wysokości głosu, likwidacji niezamierzonych pauz w fonacji,

• ćwiczenia artykulacyjne, mające na celu redukcję ruchów mimowolnych artykulatorów oraz normalizację poziomu napięcia mięśni artykulacyjnych przez masaże stymulujące i wibracyjne.

Ponadto należy ćwiczyć wyrazistość wymowy w różnych kontekstach artykulacyjnych oraz melodykę, akcent i tempo mowy.

Zob. także: DYZARTRIA, DYZARTRIA POZAPIRAMIDOWA: HIPERTONICZNA, HIPERKINETYCZNA, MÓZGOWE PORAŻENIE DZIECIĘCE

Literatura:

I. Gatkowska: Diagnoza dyzartrii u dorosłych w neurologii klinicznej, Kraków 2012.

O. Jauer-Niworowska: Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Warszawa 2009.

O. Jauer-Niworowska, J. Kwasiborska: Dyzartria. Wskazówki do diagnozy różnicowej poszczególnych typów dyzartrii, Gliwice 2009.

J. Surowaniec: Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, Kraków 1999.

Dyzartria. Teoria i praktyka, red. Z. Tarkowski, Lublin 1999.