DYZARTRIA ATAKTYCZNA

/DYSARTRIA ATAKTYCZNA, DYZARTRIA ATAKSYJNA, DYSARTRIA ATAKSYJNA/

ang. ataxic dysarthria

grec. dys ‘zaburzenie’ + arthron ‘artykulacja’

Typ dyzartrii wyróżniony w objawowej klasyfikacji, ujmującej odmiany zaburzenia poprzez opis jego fizycznych i językowych symptomów. Jest spowodowany uszkodzeniem móżdżku i/lub drogi móżdżkowej łączącej móżdżek z opuszką; jest skutkiem uszkodzenia móżdżkowego ośrodka koordynacji mowy i ma bezpośredni związek z asynergią, czyli utratą koordynacji funkcji mięśniowych. Rozległość zaburzeń motorycznych i posturalnych, będących wynikiem uszkodzenia móżdżku, wynika z faktu, iż za pośrednictwem włókien nerwowych docierają do niego kopie wszystkich impulsów motorycznych wychodzących z kory mózgowej oraz informacje o nerwach obwodowego układu nerwowego, zaś przez układ piramidowy może wpływać kontrolująco i wykonawczo na każdą czynność ruchową. Z obwodowych objawów uszkodzenia móżdżku notuje się przede wszystkim: osłabione napięcie mięśniowe (hipotonię), zwiotczenie mięśni, chaotyczność ruchów mięśniowych, drżenie kończyn. Badanie sprawności narządów mowy wskazuje na chaotyczność ruchów, brak kontroli ruchów i czasu ich trwania.

Dyzartria ataktyczna, ujmując ogólnie, objawia się zaburzeniami koordynacji pracy mięśni aparatu mowy przy jednoczesnym obniżonym ich napięciu, brakiem możliwości synchronizacji pracy układu oddechowego z aparatem fonacyjnym i artykulacyjnym.

Zakłócenia pracy układu respiracyjnego przejawiają się równoczesnym zwalnianiem i przyspieszaniem rytmu oddechowego w oddychaniu statycznym oraz wyraźną dyskoordynacją oddechowo-fonacyjną w oddychaniu dynamicznym. Na skutek nieregularności oddechowej nie zawsze jest widoczne spłycenie wdechu i – w oddychaniu statycznym – skrócenie fazy wydechowej. Z kolei w oddychaniu dynamicznym obserwuje się skrócenie wydechu. Ma to wpływ na zwolnienie tempa mowy będące wynikiem wydłużenia czasu potrzebnego do wypowiedzenia danego fragmentu tekstu. Występować może też okresowe przyspieszanie tempa mówienia.

W zakresie pracy aparatu fonacyjnego notuje się: przerwy w emisji głosu, jego męczliwość (trudność w dłuższej pracy mięśni krtani – niezdolność do dłuższej fonacji) i chrapliwość, wyraźne drżenia głosu zaburzające jego modulację, widoczne zmiany natężenia głosu, przejawiające się głośnym, wybuchowym początkiem wypowiedzi i stopniowym jego ściszaniem. Możliwe są również utrudnienia wydobywania głosu na skutek jego drżenia. Głos może mieć nosowe zabarwienie o zmiennym natężeniu.

Zakłócenia prozodyczne obejmują skandowanie jako objaw pierwotny, brak zróżnicowania w akcentowaniu i intonacji. Ponadto niektóre wyrazy lub części zdania są przesadnie akcentowane i rozdzielane; pojawiają się tendencje do rozdzielania sylab.

Na niewydolność artykulacyjną wpływają: zaburzenia muskulatury aparatu artykulacyjnego, zaburzenia motoryki artykulatorów – wszystkich parametrów ruchu (kierunkowości, zakresu, symetrii, precyzji, koordynacji), drżenie zamiarowe, zaburzenia schematów ruchowych i diadochokinezy. Występuje duży stopień zmienności zaburzeń cech realizacyjnych fonemów, niedokładna, zbyt długa i zdeformowana wymowa głosek, nieregularne przechodzenie od jednej artykulacji do drugiej.

Elementy pozajęzykowe, wpływające na zdolności komunikacyjne pacjentów z tym typem dyzartrii, szczególnie w zakresie komunikacji gestycznej, to: nieregularne ruchy ramion, chaotyczne, niezgrabne i powolne ruchy palców. Dodatkowo na komunikacyjne zdolności mimiczne wpływa asymetria w układzie mięśni twarzy uwidaczniająca się przy próbach wykonywania ruchów.

Dodatkową cechą osób dotkniętych tym typem dyzartrii jest występowanie zaburzeń fluencji czynności pisania i liter różnej wielkości.

Móżdżek, oprócz determinowania posturalności i motoryki, ma również wpływ na procesy poznawcze, w tym związane z funkcjonowaniem systemu językowego. Jego uszkodzenia, oprócz klasycznych, wymienionych powyżej objawów dyzartrii, powodują: zaburzoną fonologiczną i semantyczną fluencję, agramatyzmy (morfologiczne i składniowe), trudności w nazywaniu, zaburzenia czytania i pisania, obniżenie zdolności metajęzykowych. Rozległość patologicznych zmian będących skutkiem uszkodzenia móżdżku wynika z faktu, iż mają one związek ze zmianami metabolicznymi i zakłóceniami przepływu krwi w odległych obszarach regulujących procesy językowe (zjawisko diaschizy) oraz z rolą, jaką odgrywa on w czasowej kontroli wyższych czynności psychicznych.

Terapia dyzartrii ataktycznej powinna obejmować ćwiczenia służące poprawie synchronizacji pracy układu oddechowego z aparatem fonacyjnym i artykulacyjnym. Szczegółowe strategie postępowania logopedycznego powinny uwzględniać:

• ćwiczenia oddechowe, mające na celu kształtowanie umiejętności synchronizacji rytmu oddechowego mową, poprawę umiejętności dostosowania głębokości wdechu do długości wypowiedzi i długości fazy wydechowej do długości wypowiedzi,

• ćwiczenia fonacyjne, służące kształtowaniu kontroli głośności i wysokości tonu oraz dowolnej modulacji głosu,

• ćwiczenia artykulacyjne, poprawiające możliwości kontroli toru i zakresu ruchów w obrębie aparatu artykulacyjnego, koordynację ruchów naprzemiennych, zdolność do dowolnych zmian tempa ruchów mownych, wyrazistość wymowy głosek w różnych kontekstach artykulacyjnych,

• ćwiczenia kształtujące wyrazistość mowy, mające za zadanie kształtowanie umiejętności dowolnego inicjowania i kontynuowania wypowiedzi, poprawę melodyki, akcentu, rytmu i tempa mowy.

Zob. także: DYZARTRIA, DYZARTRIA PIRAMIDOWA

Literatura:

I. Gatkowska: Diagnoza dyzartrii u dorosłych w neurologii klinicznej, Kraków 2012.

O. Jauer-Niworowska: Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Warszawa 2009.

O. Jauer-Niworowska, J. Kwasiborska: Dyzartria. Wskazówki do diagnozy różnicowej poszczególnych typów dyzartrii, Gliwice 2009.

Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka, red. I. Kurcz, H. Okuniewska, Warszawa 2011.

Dyzartria. Teoria i praktyka, red. Z. Tarkowski, Lublin 1999.