ang. dysprosody ‘zaburzenia prozodii’
grec. dys- ‘źle, ciężko’ + pol. prozodia
Zaburzenia prozodii mowy – intonacji, akcentu, rytmu i tempa mowy, w szerszym ujęciu również barwy głosu. Mogą one dotyczyć percepcji i/lub ekspresji zjawisk prozodycznych. Całkowitą niemożność percepcji i/lub ekspresji prozodii określa się jako aprozodię. Zaburzenia prozodii mowy mogą współwystępować z zaburzeniami na innych poziomach organizacji systemu językowego lub mogą mieć charakter izolowany. Obejmują jedno zjawisko prozodyczne lub kilka zjawisk.
Zaburzenia intonacji mogą objawiać się nadmiernym zawężaniem lub poszerzaniem rozpiętości konturów intonacyjnych (przeciętne różnice wysokości głosu w wypowiedzeniach nienacechowanych emocjonalnie nie przekraczają oktawy i zazwyczaj wynoszą 3–4 tony). Mogą być również związane z nieadekwatnością użytego konturu intonacyjnego w stosunku do typu wypowiedzenia.
Zaburzenia akcentu dotyczą akcentu leksykalnego i/lub zdaniowego. Wiążą się z nadmiernym lub niedostatecznym eksponowaniem sylaby akcentowanej, wyróżnianiem jej za pomocą obcej danemu językowi kombinacji cech akcentotwórczych (np. stosowanie akcentu iloczasowego w języku polskim polegające na znacznym wydłużaniu samogłoski sylabicznej), posługiwaniem się innymi od przyjętych w danym języku wzorcami akcentowymi związanymi z regułami akcentowania (akcent stały, swobodny, zasady dotyczące klityk).
Zaburzenia rytmu mowy mogą współwystępować z zaburzeniami akcentu i tempa. W języku polskim polegają na odejściu od izochronizmu zestrojowego (zbliżonego czasu trwania poszczególnych zestrojów akcentowych), w językach izosylabicznych – na braku zachowania w mowie podobnych czasów trwania poszczególnych sylab.
Zaburzeniem sytuującym się na pograniczu zaburzeń akcentu i rytmu jest skandowanie, czyli tendencja do jednakowej realizacji (bez wyróżniania za pomocą akcentu) sylab występujących kolejno w ciągu mownym.
Zaburzenia tempa mowy charakteryzują się przyspieszonym, zwolnionym lub niestabilnym tempem (za normę uznaje się realizację od 5 do 10 głosek na sekundę). Na tempo mowy, oprócz czasów trwania głosek, mogą wpływać również pauzy – ich liczba i czas trwania.
Zaburzenia barwy głosu objawiają się nosową, zachrypniętą, zmatowioną czy zbyt ostrą jego barwą. Mogą prowadzić do niemożności odczytania określonego zabarwiania emocjonalnego wypowiedzi lub określenia jej modalności. Przyczyn zaburzeń barwy głosu można upatrywać przede wszystkim w wadliwej budowie lub w zaburzonych czynnościach narządów mowy (krtani, jamy ustnej i jam nosowych, zatok). Mogą one powstawać również na skutek obniżonej autokontroli słuchowej (niewłaściwe funkcje narządów mowy mają wówczas charakter wtórny).
Wśród przyczyn powodujących dysprozodię/aprozodię można wymienić:
- zaburzenia sprawności percepcyjnych powodujące problemy z opanowaniem kompetencji prozodycznej: zaburzenia percepcji słuchowej – słuchu fizjologicznego, słuchu mownego; zaburzenia pamięci słuchowej wypowiedzi; zaburzenia asocjacji dźwięków mowy; zaburzenia autokontroli słuchowej oraz zaburzenia percepcji wzrokowej mające wpływ na odbiór prozodii emocjonalnej, powiązanej w komunikacji z mimiką i mową ciała,
- zaburzenia sprawności realizacyjnych wiążące się z upośledzeniem funkcji oddechowych, fonacyjnych, rezonacyjnych i artykulacyjnych oraz ich koordynacji,
- zaburzenia funkcji poznawczych prowadzące do niemożności opanowania kompetencji fonologicznej w zakresie prozodii lub do jej rozpadu,
- zaburzenia emocji powodujące osłabienie lub brak kontroli nad strukturą prozodyczną wypowiedzi, w efekcie czego ulega ona zniekształceniom.
Zniekształcenia cech struktur prozodycznych właściwych danemu językowi powstają także pod wpływem naśladowania niewłaściwych wzorców obecnych w mowie otoczenia (np. cechy regionalne, brak respektowania reguł ortofonicznych, niedbałość językowa).
Zob. także: AKCENT, DYSRYTMIA, INTONACJA, MELODIA MOWY, PROZODIA
Literatura:
M. Wysocka: Zaburzenia prozodii mowy, [w]: Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. S. Grabias, M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 165–184.
