/WADY WYMOWY, WADLIWA WYMOWA, ZABURZENIA WYMOWY, ZABURZENIA ARTYKULACJI, NIEPRAWIDŁOWA REALIZACJA FONEMÓW, WADLIWA REALIZACJA FONEMÓW, WADY ARTYKULACYJNE/
ang. speech sound disorder,
niem. Stammeln, Dyslalie, Aussprachestörung, Artikulationsstörung,
fr. dyslalie,
ros. дислалия
grec. dys- ‘zaburzenie’, lalia ‘mowa’
Termin wywodzący się z foniatrii, stosowany przy określaniu różnych wad wymowy, używany w tym znaczeniu już w XIX wieku. Pierwszy użył go w 1827 roku Józef Frank, profesor Uniwersytetu Wileńskiego pochodzący z Austrii, określając tym terminem wszystkie błędy mowy o różnej etiologii. Obecnie trwają dyskusje na temat zakresu znaczeniowego tego pojęcia. Tradycyjnie o dyslalii mówi się, odnosząc się do zjawiska bełkotania, czyli wadliwego wymawiania dźwięków, niewymawiania niektórych dźwięków w ciągu mowy w ogóle lub zastępowania pewnych dźwięków przez inne. Zjawisko to może dotyczyć głosek, sylab lub wyrazów, wypowiedzi. Odpowiednikiem dyslalii w piśmie jest kakografia, paragrafia lub mogigrafia, a w czytaniu – kakoleksja, paraleksja i mogileksja.
Generalnie przyjmuje się, że dyslalia to zaburzenie mowy dotyczące płaszczyzny fonologicznej języka, tradycyjnie definiowane jako: wadliwe wymawianie poszczególnych dźwięków (wg Benedykta Dylewskiego); mniejsze lub większe odchylenia w wymowie, realizacja fonemów odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy, wadliwa realizacja fonemów, wada wymowy (wg Leona Kaczmarka); zaburzenie substancji językowej w płaszczyźnie segmentalnej (wg Józefa Tadeusza Kani).
Analizując zjawiska fonologiczne, wyodrębnia się trzy grupy form wadliwej wymowy zaliczanej do dyslalii:
- mogilalię (elizję) – brak realizacji fonemu w postaci osobnego segmentu (głoski), np. wymowa yba zamiast ryba,
- paralalię (substytucję) – realizacja fonemu mieści się w polu realizacji innego fonemu, czyli dwa fonemy mają tę samą realizację, np. safa zamiast szafa,
- dyslalię właściwą (deformację, zniekształcenie) – realizacja fonemu wykracza poza właściwe pole realizacji tego fonemu, zarazem nie mieści się w polu realizacji innych; głoski te są nietypowe dla danego systemu fonetycznego, np. głoski międzyzębowe.
W logopedii polskiej toczy się dyskusja dotycząca tego, czy wszystkie zaburzenia w sferze wymowy można zaliczyć do dyslalii, czy tylko te pochodzenia korowego lub tylko obwodowego. Inny problem wiąże się z określeniem, czy jest to zjawisko izolowane, czy też może być jednym z objawów poważniejszych schorzeń, oraz kolejny, czy może dotyczyć zjawisk rozwojowych, czy tylko patologicznych.
Przykładowo, Leon Kaczmarek, Józef Tadeusz Kania, Genowefa Demel, Barbara Sawa, Hanna Rodak, Halina Spionek, Elżbieta Minczakiewicz, Bronisław Rocławski do dyslalii zaliczają zaburzenia wymowy (wady wymowy, zaburzenia dźwięków mowy) o różnej etiologii (organiczne – narządów mowy albo centralnego układu nerwowego – lub czynnościowe). Tymczasem Irena Styczek dyslalią nazwała rozwojowe zaburzenie mowy pochodzenia korowego („wolniejsze przyswajanie sobie języka wskutek opóźnionego wykształcania się pewnych struktur mózgowych”), które dotyczy braku opanowania języka, więc nie tylko fonologii, ale może odnosić się do wszystkich jego podsystemów. Podobnie Stanisław Grabias dyslalię (wycofujące się stadium alalii) scharakteryzował jako zaburzenie mowy, w którym kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi w związku z niewłaściwie funkcjonującym słuchem fonematycznym. Zarówno Styczek, jak i Grabias zaburzenie artykulacji na skutek nieprawidłowości anatomicznych narządu mowy nazywają dysglosją. Według Grażyny Jastrzębowskiej dyslalia to zaburzenia realizacji fonemów o ściśle określonej etiologii – pochodzenia obwodowego. Jeśli zaburzenia te są innego pochodzenia, można mówić, według tej autorki, o zaburzeniach artykulacji lub nieprawidłowej realizacji dźwięków. Podejście to jest rozpowszechniane w aktualnym podręczniku akademickim. Analogicznie Halina Mierzejewska i Danuta Emiluta-Rozya uznały, że terminu dyslalia powinno się używać jedynie w stosunku do takich izolowanych zakłóceń dźwięków mowy, których przyczyny są zlokalizowane na obwodzie, np. nieprawidłowej budowy lub sprawności języka, warg, podniebienia, wad zgryzu, anomalii zębowych, rozrostu trzeciego migdałka.
W klasyfikacjach międzynarodowych termin dyslalia występuje tylko w ICD-10. W DSM-IV pojawia się natomiast termin zaburzenia fonologiczne. W obu klasyfikacjach zjawiska te są opisywane jako jednoobjawowe formy zaburzeń o nieustalonej etiologii, którym nie towarzyszą inne defekty mowy – poziom pozostałych umiejętności językowych jest w normie (zjawisko izolowane).
Możliwe przyczyny dyslalii wyodrębnia się w zależności od przyjętej definicji tego terminu.
Zob. także: BEŁKOTANIE, DYSLALIA (różne rodzaje), DYSLALIA (klasyfikacje), DYSLALIA CAŁKOWITA, DYSGLOSJA, DEFORMACJA GŁOSKI, ELIZJA, MOGILALIA, SUBSTYTUCJA, ZNIEKSZTAŁCENIE GŁOSKI
Literatura:
B. Dylewski: Wady głosu i mowy, [w:] Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Warszawa 1958, s. 458–510
L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.
J.T. Kania: Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.
G. Jastrzębowska: Dyslalia, [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003, s. 143–175
A. Sołtys-Chmielowicz: O niejasnościach i niespójności terminów nazywających wady wymowy, „Logopedia” 2004, t. 33, s. 205–212.
