DEFRAZEOLOGIZACJA

ang. dephraseologization

Wiąże się z błędnym użyciem związków frazeologicznych. Z punktu widzenia logopedii może oznaczać dwa zasadniczo różne zjawiska:

• brak należytej znajomości związków frazeologicznych na etapie opanowywania języka u osób bez zaburzeń rozwojowych lub trudności w posługiwaniu się związkami frazeologicznymi w przypadku osób z zaburzeniami w nabywaniu kompetencji językowej (proces defrazeologizacji można wówczas postrzegać w odniesieniu do zasobu związków frazeologicznych znanego ogółowi użytkowników języka, frazeologizacji w języku),

• zaburzenia nabyte, rozpad posiadanej uprzednio kompetencji, utratę sprawności w używaniu związków frazeologicznych (proces defrazeologizacji jest wówczas postrzegany w odniesieniu do kompetencji językowej danej osoby, już przez nią osiągniętej).

W pierwszym przypadku defrazeologizacja jest badana na przykład jako źródło komizmu w wypowiedziach dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, pozostających w normie rozwojowej, czy jako rodzaj błędów językowych popełnianych przez osoby w różnym wieku. W patologii mowy bada się przejawy i uwarunkowania defrazeologizacji, z ukierunkowaniem na pomoc w przezwyciężaniu zaburzeń.

Defrazeologizację można obserwować w różnych przypadkach patologii mowy jako efekt zaburzonej realizacji utrwalonych pod względem strukturalnym połączeń wyrazowych – jednostek słownikowych, które z uwagi na ich analityczny charakter podatne są na rozpad zarówno z powodu utrudnionej aktualizacji określonego składnika danego związku frazeologicznego, jak i konieczności reprodukcji określonej całości formalnej w niezmienionej postaci (lub z ograniczoną możliwością wprowadzenia zmian, przewidzianych w języku). Trudności w tym zakresie wynikają przede wszystkim z następujących właściwości związków frazeologicznych: nieciągłość kształtu jednostki występującej w realizacji tekstowej; właściwy każdemu frazeologizmowi zakres zmienności składu morfemowego lub składu leksemowego w realizacjach tekstowych; brak symetrii między planem treści a planem wyrażania, niedający się opisać za pomocą reguł kategorialnych.

W logopedii wykorzystuje się językoznawcze typologie błędów frazeologicznych. Przykładowo, Danuta Buttler wyróżniła trzy grupy odstępstw związanych z modyfikacją struktury frazeologizmu: 1) zmianę postaci składniowej związku; 2) przeobrażenia formy morfologicznej; 3) częściową wymianę jego składu leksykalnego. Do kategorii błędów, których podłoże stanowi naruszenie autonomii związku względem kontekstu, zaliczyła natomiast następujące rodzaje wykolejeń: 1) uzupełnienie składu stałego związku; 2) redukcję składu stałego związku; 3) skrzyżowanie dwu różnych rodzajów związków, czyli kontaminację frazeologiczną. Podobnie Hanna Jadacka, Andrzej Markowski wskazali takie rodzaje błędów frazeologicznych jak: 1) zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku; 2) zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników; 3) zmiana znaczenia frazeologizmu; 4) użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.

W poszczególnych jednostkach patologii mowy defrazeologizacja może mieć swoją specyfikę. Przykładowo, w otępieniu alzheimerowskim doraźne, zaburzone użycie związków frazeologicznych w większości wykazuje odpowiedniość kontekstualną, zgodność z pierwotnym znaczeniem (przez co w interakcji może być dla współrozmówcy nośnikiem znaczenia, tak jak w przypadku błędów frazeologicznych popełnianych przez osoby zdrowe, gdy dochodzi do modyfikacji struktury frazeologizmu, a treść pozostaje zachowana). U osób z otępieniem rozpoznano zjawiska w następującym układzie:

1. Zmiany dotyczące składu leksykalnego frazeologizmu:

   1. zmiany jakościowe: wymiana składnika/składników (np. „uśmiech od buzi do buzi” ‘uśmiech od ucha do ucha’; „Piotr dał na... kolędy” ‘dać na zapowiedzi’),

   2. zmiany ilościowe: uzupełnienie składu leksykalnego (np. „mieć... swoje wolne ręce, jak to się mówi” ‘mieć wolne ręce’; „zrobiłam całą maturę” ’zrobić maturę’), redukcja składu leksykalnego (np. „I sobie nie robisz z tego, co tam kto maluje” ‘nic sobie z kogo, z czego nie robić’; „nie robi się między tymi dwoma... rzeczami” ‘robić różnicę między czym a czym’).

2. Zmiany dotyczące formy gramatycznej składnika/składników frazeologizmu (np. „to jest za duże powiedzenie” ‘za dużo powiedziane’; „teraz jestem w swoich śmieciach” ‘być na swoich śmieciach’).

3. Zmiany mieszane (np. „zawróciłam im dużo głowy” ‘zawracać, zawrócić komu głowę, w głowie’ – pacjentka opowiada o wizycie u dzieci).

Zob. także: FRAZEOLOGIZM

Literatura:

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności leksykalnej (słownictwo rodzime), Warszawa 1987.

A. Domagała: Zachowania językowe w demencji. Struktura wypowiedzi w chorobie Alzheimera, Lublin 2007.

H. Jadacka, A. Markowski: Hasła problemowe, w: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 1999.

A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, B. Rejakowa: Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykograficzne, Warszawa 1987.

J. Lyons: Semantyka, t. 2, Warszawa 1989.