/DYSARTRIA POZAPIRAMIDOWA, DYZARTRIA PODKOROWA, DYSARTRIA PODKOROWA, DYZARTRIA PLĄSAWICZA, DYSARTRIA PLĄSAWICZA/
ang. extrapyramidal dysarthria: hypertonic dysarthria, hyperkinetic dysarthria
grec. dys ‘zaburzenie’ + arthron ‘artykulacja’
Typ dyzartrii wyróżniony w przyczynowej klasyfikacji tego zaburzenia, uwzględniającej miejsce uszkodzenia układu nerwowego. Przyczyna dyzartrii pozapiramidowej leży w uszkodzeniu układu pozapiramidowego, struktur podkorowych, z których niektóre tworzą zwoje podstawy – struktury pnia mózgu stanowiące zgromadzenie jąder, czyli dużych, wyraźnie wydzielonych grup funkcjonalnie związanych neuronów, położonych poniżej przedniej części kory mózgowej. Ciało prążkowane, gałka blada, jądro czerwone (czerwienne) to neuronalne struktury podkorowe, elementy układu pozapiramidowego, których uszkodzenie jest przyczyną dyzartrii pozapiramidowej (podkorowej).
Patomechanizm znajduje się w układzie pozapiramidowym, czyli tej części układu nerwowego, która przejmuje i automatyzuje czynności będące wcześniej pod kontrolą układu piramidowego. Jest to układ wspomagający, umożliwiający automatyzację działań świadomie kontrolowanych przez układ piramidowy. Struktury zwojów podstawy (gałka blada, jądro ogoniaste, ciało migdałowate) odgrywają rolę w procesie nabywania odruchów warunkowych. Z kolei ich uszkodzenia doprowadzają do zmian postawy ciała, zakłóceń tonusu mięśniowego, spowolnienia ruchów (bradykinezy), nieprawidłowych ruchów: tików, zrywów, drżenia.
Z punktu widzenia zaburzeń komunikacji językowej uszkodzenia układu pozapiramidowego wywołują objawy zróżnicowane i nieregularne, które schematycznie przyjmują dwie postaci:
-
Hipertoniczną, w której występuje wzmożone napięcie mięśniowe o charakterze sztywności. Łatwo je pomylić ze wzmożonym napięciem spastycznym typu scyzorykowego, charakterystycznym dla dyzartrii piramidowej. Diagnozę różnicową dwóch typów hipertonii stawia się po pierwsze w oparciu o rozpoznanie neurologiczne, dotyczące miejsca uszkodzenia układu nerwowego, po drugie poprzez ocenę objawów motorycznych pacjenta: spastyczność ustępuje przy biernym powtarzaniu ruchów, natomiast sztywność utrzymuje się zawsze na tym samym poziomie.
W zakresie funkcjonowania aparatu oddechowego obserwuje się: zaburzenia rytmu oddechowego, obecne zarówno w oddychaniu statycznym, jak i dynamicznym, stały rytm oddechowy ze współwystępującym patologicznym skróceniem faz oddechowych, spłycenie wdechu i skrócenie fazy wydechowej, występujące zarówno w oddychaniu statycznym, jak i dynamicznym.
W zakresie funkcjonowania aparatu fonacyjnego stwierdza się: przerwy w fonacji o dużej stałości, ograniczenie lub możliwości zmiany wysokości i natężenia głosu, zanikanie głosu pod koniec wypowiedzi, trudności z wydobyciem głosu.
W zakresie funkcjonowania aparatu artykulacyjnego występują: zaburzenia motoryki artykulacyjnej dające stałość zaburzeń cech realizacyjnych głosek, stałe nosowe zabarwienie głosu, wyraźne stałe zaburzenia wszystkich parametrów ruchu aparatu artykulacyjnego, stały, patologiczny kształt artykulatorów uwarunkowany sztywnością mięśni. Ww. objawy sprawiają, iż chory mówi wolno i niewyraźnie, nie kończy zdania i ma skłonność do mamrotania. Dyzartria hipertoniczna najpełniej objawia się w chorobie Parkinsona.
-
Hiperkinetyczną, w której występuje zmienne napięcie mięśni aparatu mowy oraz ruchy mimowolne, zakłócające wykonywanie zamierzonych czynności mownych.
W zakresie funkcjonowania aparatu oddechowego obserwuje się: zaburzenia rytmu oddechowego, obecne zarówno w oddychaniu statycznym, jak i dynamicznym, zmienny rytm oddechowy, spowodowany obecnością ruchów mimowolnych, zmiany długości faz oddechowych, spłycenie wdechu współwystępujące z nagłymi, nieregularnymi, głębszymi wdechami, skrócenie fazy wydechowej współwystępujące z nagłymi, nieregularnymi, głębszymi wydechami.
W zakresie funkcjonowania aparatu fonacyjnego stwierdza się: przerwy w fonacji, nagłe, częste zmiany wysokości i natężenia głosu, zanikanie głosu.
W zakresie funkcjonowania aparatu artykulacyjnego występują: zaburzenia motoryki artykulacyjnej skutkujące zakłóceniami wykonywania ruchów i dużą zmiennością zaburzeń cech realizacyjnych głosek, nosowe zabarwienie głosu, zmiany kształtu artykulatorów.
Ww. objawy sprawiają, iż chory mówi szybko i mało precyzyjnie. Dyzartria hiperkinetyczna najpełniej objawia się u osób dotkniętych atetozą oraz u osób z mózgowym porażeniem dziecięcym atetotycznym.
Terapia dyzartrii hipertonicznej powinna obejmować:
-
ćwiczenia oddechowe, mające na celu pogłębienie wdechu, zwiększenie siły wydechu, wydłużenie fazy wydechowej,
-
ćwiczenia fonacyjne, służące zwiększeniu siły głosu, wydłużeniu czasu fonacji, kształtowaniu umiejętności modulacji głosu,
-
ćwiczenia artykulacyjne, mające na celu zwiększenie ruchliwości w obrębie aparatu artykulacyjnego, kształtowanie umiejętności kontroli tempa ruchów mownych, kształtowanie wyrazistości wymowy głosek.
Ponadto należy ćwiczyć umiejętność dowolnego rozpoczynania i kontynuowania wypowiedzi oraz melodykę, akcent i tempo mowy.
Terapia dyzartrii hiperkinetycznej powinna obejmować:
-
ćwiczenia oddechowe, mające na celu pogłębienie wdechu, zwiększenie siły wydechu, wydłużenie fazy wydechowej, kształtowanie odpowiedniego rytmu oddechowego poprzez minimalizację ruchów mimowolnych, naukę oddychania torem przeponowo-brzusznym,
-
ćwiczenia fonacyjne, służące wydłużeniu czasu fonacji, poprawie kontroli natężenia i wysokości głosu, likwidacji niezamierzonych pauz w fonacji,
-
ćwiczenia artykulacyjne, mające na celu redukcję ruchów mimowolnych artykulatorów oraz normalizację poziomu napięcia mięśni artykulacyjnych przez masaże stymulujące i wibracyjne.
Ponadto należy ćwiczyć wyrazistość wymowy w różnych kontekstach artykulacyjnych oraz melodykę, akcent i tempo mowy.
Zob. także: DYZARTRIA, DYZARTRIA SPASTYCZNA, MÓZGOWE PORAŻENIE DZIECIĘCE
Literatura:
O. Jauer-Niworowska: Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Warszawa 2009.
O. Jauer-Niworowska, J. Kwasiborska: Dyzartria. Wskazówki do diagnozy różnicowej poszczególnych typów dyzartrii, Gliwice 2009.
M. Pąchalska: Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu, t. 1, Procesy poznawcze i emocjonalne, Warszawa 2007.
Dyzartria. Teoria i praktyka, red. Z. Tarkowski, Lublin 1999.
