Biorąc pod uwagę różne kryteria, wyodrębnia się różne rodzaje dyslalii:
I. Kryterium ilościowe:
- ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych głosek – dyslalia jednoraka, wieloraka, całkowita lub izolowana, częściowa, wieloraka, uogólniona,
- ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski – dyslalia prosta i złożona,
- ze względu na liczbę zaburzonych sfer artykulacyjnych – dyslalia monomorficzna (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej) i polimorficzna (wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych).
II. Kryterium jakościowe:
- ze względu na sposób nieprawidłowo realizowanej głoski – mogilalia, paralalia i dyslalia właściwa,
- odwołując się do objawu, do nazwy zaburzonej głoski lub szeregu głosek – np. sygmatyzm, rotacyzm, nosowanie.
III. Kryterium odwołujące się do stopnia nasilenia objawów dzieli dyslalię na uporczywą (trwałą) i nieuporczywą (nietrwałą). Uporczywa to dyslalia stała (zaburzane głoski zawsze są wymawiane nieprawidłowo) i konsekwentna (objawy nieprawidłowej artykulacji głoski są zawsze jednakowe, bez względu na sytuację, np. kontekst fonetyczny lub kontrolowanie mowy). Dyslalia nieuporczywa to dyslalia niestała (nieprawidłowości artykulacyjne zaburzanej głoski są uzależnione od kontekstu komunikacyjnego) i/lub dyslalia niekonsekwentna (głoska może być zaburzana w różny sposób, w zależności od sąsiedztwa fonetycznego, np. głoska [s] realizowana jako [s], [ś] lub ø przez tę samą osobę). Dyslalia nieuporczywa często jest efektem trwającej lub niezakończonej terapii logopedycznej dyslalii uporczywej, może też być objawem opóźnienia w rozwoju mowy.
IV. Kryterium etiologiczne odsyła do przyczyn wywołujących zaburzenie artykulacji. Ze względu na rodzaj przyczyny wyodrębnia się dyslalię funkcjonalną (czynnościową, środowiskową – brakuje uszkodzeń organicznych w budowie narządów mownych, także centralnych) oraz dyslalię organiczną (anatomiczną), uwarunkowaną uszkodzeniami organicznymi w budowie narządów mownych.
Według autorów, którzy nie ograniczają dyslalii do zaburzeń spowodowanych niewłaściwą budową lub funkcjonowaniem obwodowych narządów mowy, można wyodrębnić:
- dyslalię obwodową (mechaniczną, peryferyjną = dysglosja wg Leona Kaczmarka) – spowodowaną obwodowymi uszkodzeniami: niedosłuchem, anomaliami jamy ustnej i uzębienia, a także anomaliami języka i podniebienia,
- centralną: ośrodkową (korową – spowodowaną nieprawidłową budową lub działaniem ośrodkowego układu nerwowego, w tym analizatora słuchowego lub kinestetycznego); motoryczną (przyczyna zlokalizowana jest w obrębie drogi odśrodkowej, biegnącej z kory mózgowej do nerwów obwodowych); sensoryczną (przyczyna zlokalizowana jest w obrębie drogi dośrodkowej, biegnącej od narządów obwodowych do kory mózgowej),
- środowiskową – wywołaną czynnikami społecznymi; warunki anatomiczne są prawidłowe,
- asocjacyjną – wywołaną czynnikami psychicznymi,
- audiogenną – powstałą na skutek zaburzeń słuchu fonematycznego, zaburzeń analizy i syntezy słuchowej oraz upośledzenia słuchu,
- sprzężoną – związaną z innymi deficytami rozwojowymi, np. upośledzeniem umysłowym czy głuchotą.
V. Niektórzy autorzy różnicują dyslalię (faktyczną) i dyslalią rozwojową (fizjologiczną, bełkotanie fizjologiczne), którą charakteryzuje się jako nieprawidłowości wymawianiowe na skutek niezakończonego procesu rozwoju mowy. Coraz częściej przeważa jednak opinia, że termin dyslalia, ze względu na swoją etymologię, odsyła wyłącznie do zjawisk patologicznych. Nie można zatem mówić o dyslalii rozwojowej, a jedynie o pewnych (np. fonetycznych) zjawiskach rozwojowych.
VI. Kryterium objawowe dzieli dyslalię na głoskową (nieprawidłowa artykulacja głosek), sylabową (opuszczanie lub wstawianie sylab, choć jest możliwa poprawna artykulacja poszczególnych głosek), wyrazową (niewymawianie poprawnie wyrazów, choć jest możliwa poprawna artykulacja poszczególnych głosek tego wyrazu), zdaniową (niemożność zbudowania zdania ze znanych wyrazów).
Literatura:
B. Dylewski: Wady głosu i mowy, [w:] Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Warszawa 1958, s. 458–510.
L. Kaczmarek: Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, „Logopedia” 1975, t. 12, s. 5–13.
L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.
A. Pruszewicz: Zaburzenia artykulacji, [w:] Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, Warszawa 1992, s. 242–248.
A. Sołtys-Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków 2008.
