BEŁKOTANIE

/BEŁKOT, MOWA BEZŁADNA, MOWA ZAMAZANA, DYSLALIA WIELORAKA ZŁOŻONA/

ang. cluttering, mumbling, jabbering, dyslalia, niem. Stammeln, Gestammel, Dyslalie, fr. bredouillage, bredouillement, bégaiement, ros. кocнoязычиe, лепет, лепетание

psł. *blkotati ‘bulgotać – o głuchych, niewyraźnych dźwiękach, mówić niewyraźnie, niezrozumiale’, wyraz pochodzenia dźwiękonaśladowczego

Zaburzenie artykulacji tylko w zakresie wzorców fonologiczno-fonetycznych; inne funkcje mowy (nazywanie, rozumienie, powtarzanie, zasób słów, struktury gramatyczno-syntaktyczne) nie są zaburzane. Polega na wadliwym wymawianiu lub niewymawianiu poszczególnych dźwięków, nieraz sylab lub wyrazów, a nawet całych zdań, albo zastępowaniu jednych innymi. Jest zaburzeniem najczęściej spotykanym u dzieci. Objawia się zmienioną strukturą wyrazów i sylab oraz ilościowym ograniczeniem dźwięków mowy lub zamianami dźwięków mowy. Stopień bełkotania może być różny – od niewłaściwie wymawianego jednego dźwięku, kilku dźwięków, aż do całkowitego zniekształcenia mowy (łac. hotentotismus, tetyzm). Czasem przypomina mowę dziecięcą nie w pełni ukształtowaną, z licznymi głoskami palatalnymi. Bełkotanie może, choć nie musi, charakteryzować się nosowaniem.

Przyczyny bełkotania mogą być dwojakie:

• organiczne – gdy stwierdza się zmiany organiczne w narządach mowy:

  • pochodzenia korowego, np. ze względu niedokształcenie pamięci słownej, niedosłuch,

  • pochodzenia obwodowego, np. zbyt krótkie podniebienie, rozszczep podniebienia i wargi, porażenie podniebienia, nieprawidłowości zgryzowe, choroby narządów mowy,

• czynnościowe – ze względu na niewłaściwe funkcjonowanie narządów mowy, także ze względu na niewłaściwe wzorce wymawianiowe; nie stwierdza się zmian organicznych w narządach mowy.

Jako trzecią grupę przyczyn podaje się czynnik psychogenny. Do przyczyn zalicza się też opóźniony rozwój mowy, upośledzenie wzroku, osłabienie uwagi i pamięci oraz sprawności motorycznej, czynniki neurogenne oraz przyzwyczajenie do wadliwego wymawiania. Mogą też wystąpić mieszane przyczyny, współwystępowanie kilku czynników wpływa na nasilenie objawów.

Wyodrębnia się:

• bełkotanie fizjologiczne (rozwojowe) – zaburzenie wymawiania głosek, opuszczanie ich, zastępowanie innymi lub zniekształcanie w okresie kształtowania się systemu fonologicznego, ustępujące zazwyczaj pod koniec 3. roku życia lub utrzymujące się do 5. (a nawet 6.) roku życia; dotyczy w tym wieku przede wszystkim substytucji głosek [r, š, ž, č, ]; najpierw dziecko przyswaja głoski łatwiejsze, także oceniane wzrokowo ([m, n, p, b, t, d]), potem trudniejsze ([k, g, f, w, r] i dentalizowane); wynika z niedojrzałości układu nerwowego, braku możliwości realizacji fonemów, ale nie świadczy o zjawisku patologicznym,

• opóźnione bełkotanie fizjologiczne – utrzymujące się zbyt długo bełkotanie fizjologiczne,

• bełkotanie pisma – nieprawidłowy, niezrozumiały sposób pisania charakteryzujący osoby z bełkotaniem, który przejawia się w piśmie poprzez przestawianie liter, zamienianie ich lub dodawanie niepotrzebnych.

W literaturze można spotkać też ilościowy podział bełkotania:

• izolowane – wadliwa artykulacja dotyczy jednej głoski, mowa jest zrozumiała,

• częściowe (parcjalne) – zniekształcenie dotyczy niewielu głosek, zrozumiałość mowy jest nieznacznie zmniejszona,

• wielorakie – wadliwie artykułowanych jest wiele głosek, zrozumiałość mowy jest znacznie zmniejszona,

• uniwersalne (uogólnione, hotentotyzm) – zniekształcenie dotyczy większości lub wszystkich spółgłosek i samogłosek.

Bełkotanie może być też stałe i niestałe; konsekwentne i niekonsekwentne; monomorficzne i polimorficzne.

Benedykt Dylewski utożsamiał bełkotanie z dyslalią (zaburzeniem artykulacji), charakteryzując je jako wadliwe wymawianie lub niewymawianie dźwięków. We współczesnej literaturze logopedycznej i foniatrycznej termin bełkotanie został zastąpiony terminem dyslalia (lub zaburzenia artykulacji). Spotyka się jednak również pojęcia bełkotanie i bełkot jako synonimiczne określenia tetyzmu. W słowniku Józefa Surowańca bełkotanie jest zdefiniowane jako mowa podobna do dziecięcej, jeszcze nieukształtowanej, zmiękczona, niewyraźna, o zniekształconej artykulacji, która może towarzyszyć afazji, alalii i oligofazji. W tym ujęciu nie jest to termin diagnostyczny, a jedynie opisujący objawy.

Potoczne, ogólne rozumienie tego terminu, spotykane również w niektórych pracach logopedycznych traktuje bełkotanie jako mowę mało zrozumiałą lub w ogóle niezrozumiałą ze względu na nieprawidłową, odbiegającą od normy artykulację.

W. Ołtuszewski: Szkic nauki o mowie i jej zboczeniach: (niemota, bełkotanie, mowa nosowa, jąkanie itd.) oraz hygiena mowy, Warszawa 1905.

B. Dylewski: Wady głosu i mowy, [w:] Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Warszawa 1958, s. 458–510.

A. Pruszewicz: Zaburzenia artykulacji, [w:] Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, Warszawa 1992, s. 242–248.

J. Surowaniec: Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, Kraków 1999.