ang. linguistic error, niem. Sprachfehler, fr. erreur linguistique, ros. языковая ошибка
Nieświadome odstępstwo od obowiązującej w danym momencie normy językowej. Za błąd językowy uważa się również funkcjonalnie nieuzasadnione innowacje. W opracowaniach językoznawczych spotyka się różnorodne klasyfikacje błędów. Niniejsze hasło zostało przygotowane w oparciu o klasyfikację błędów przedstawioną przez Andrzeja Markowskiego.
Ze względu na stopień naruszenia normy językowej błędy dzieli się na usterki językowe, błędy pospolite oraz błędy rażące.
Usterka językowa to odstępstwo od normy językowej naruszające ją w niewielkim stopniu poprzez: zastosowanie niepoprawnego kontekstowo wariantu leksykalnego, użycie formy przestarzałej w tekście o stylu potocznym, utworzenie konstrukcji zdaniowej o szyku przestawnym, wprowadzenie neologizmu niebędącego jeszcze formą zakorzenioną w języku w tekście o stylu oficjalnym.
Błąd pospolity narusza normę językową obowiązującą w danym środowisku, najczęściej jednak nie obserwuje się zakłóceń na poziomie semantycznym. Wśród tego rodzaju błędów można znaleźć formy: włanczać zamiast włączać, zaczęłem zamiast zacząłem, konstrukcje typu: używać notes zamiast używać notesu czy stosowanie nieodmiennych form polskich nazwisk, np. podręcznik Mirosława Bańko zamiast podręcznik Mirosława Bańki.
Błąd rażący prowadzi do zakłóceń komunikatywnej funkcji przekazu językowego. Tekst z błędami rażącymi może utrudniać zrozumienie treści, będąc zbyt rozwlekłym czy zawiłym, być niezrozumiały dla odbiorcy, może zawierać wiadomości niezgodne z intencją nadawcy. Do błędów rażących zaliczyć można formę myszków zamiast myszek czy powiedzenie żem przyszła zamiast przyszłam.
Podziału błędów językowych dokonuje się również w oparciu o ich wpływ na strukturę języka. Wyróżnia się błędy zewnętrznojęzykowe (związane są ze strukturą języka, nie naruszają reguł systemowych czy zasad rozwoju języka) oraz błędy wewnętrznojęzykowe (naruszają bezpośrednio te reguły).
Błędy zewnętrznojęzykowe to błędy ortograficzne (niepoprawna pisownia rozdzielna, np. ciemno niebieski zamiast ciemnoniebieski, lub łączna, np. nacodzień zamiast na co dzień; nieprawidłowe użycie łącznika, np. lekarz – internista zamiast lekarz internista; niepoprawne stosowanie małych i wielkich liter na początku wyrazów, np. paweł wiśniewski zamiast Paweł Wiśniewski, w ubiegły Czwartek zamiast w ubiegły czwartek; stosowanie nieprawidłowych liter i połączeń literowych w zapisie, np. mórek zamiast murek, rzaba zamiast żaba, koniczyna zamiast kończyna) i interpunkcyjne (użycie niepoprawnego znaku interpunkcyjnego, zbędne zastosowanie znaku interpunkcyjnego, brak odpowiedniego znaku interpunkcyjnego, zwłaszcza przecinka).
Błędy wewnętrznojęzykowe to błędy systemowe (językowe: gramatyczne, leksykalne, fonetyczne) i błędy użycia (stylistyczne).
Wśród błędów wewnętrznojęzykowych systemowych gramatycznych wyróżnia się błędy o charakterze fleksyjnym (odmiana wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany, np. kakaa zamiastkakao; brak odmiany wyrazu, który się odmienia, np. spotkałem Wojciecha Zelnik zamiast spotkałem Wojciecha Zelnika; zastosowanie niepoprawnej końcówki fleksyjnej, np. meczy zamiast meczów; wybór nieprawidłowego wzorca odmiany, np. bardziej miły zamiast milszy; wybór niepoprawnej postaci wyrazu, np. włanczać zamiast włączać; wybór niepoprawnej postaci tematu fleksyjnego, np. lewa zamiast lwa) oraz błędy składniowe, polegające na zastosowaniu nieprawidłowego schematu składniowego: zbędne zapożyczenia składniowe, np. Twoje słowa wydają się być sensowne zamiast Twoje słowa wydają się sensowne; błędy w zakresie związku zgody, np. Do domu weszła Małgosia i Marta zamiast Do domu weszły Małgosia i Marta; błędy w zakresie związku rządu, np. używać samochód zamiast używać samochodu; błędy w stosowaniu przyimków, np. przed i po śniadaniu zamiast przed śniadaniem i po śniadaniu; błędy w zakresie używania wyrażeń przyimkowych, np. pytania odnośnie egzaminu zamiast pytania odnośnie do egzaminu; niewłaściwe skróty składniowe, np. Uczy i wychowuje dzieci zamiast Uczy dzieci i wychowuje je; nieprawidłowe konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania, np. Zdając ostatni egzamin otrzymała dyplom zamiast Po zdaniu ostatniego egzaminu otrzymała dyplom lub Zdawszy egzamin, otrzymała dyplom; konstrukcje niewłaściwe pod względem szyku, np. Takie rzeczy dawniej nie zdarzały się zamiast Takie rzeczy dawniej się nie zdarzały.
Wśród błędów wewnętrznojęzykowych systemowych leksykalnych wyróżnia się błędy słownikowe (wyrazowe), błędy frazeologiczne oraz błędy słowotwórcze.
Do błędów słownikowych (błędów semantycznych, znaczeniowych) zalicza się: stosowanie wyrazów w niepoprawnym znaczeniu, czyli niepotrzebna neosemantyzacja, np. dokładnie w znaczeniu ‘właśnie tak, aha!, zgoda’ – właściwe znaczenie ‘precyzyjnie, ściśle’; zbyt częste używanie wyrazów modnych, np. pakiet, opcja; naruszanie łączliwości wyrazu, np. ponieść straty zamiast powodować straty; stosowanie pleonazmów, np. okres czasu; mylenie znaczeń wyrazów podobnych pod względem budowy lub brzmienia i ich niewłaściwe wymienne stosowanie, np. monitować – monitorować.
Błędy frazeologiczne to: stosowanie frazeologizmów w niewłaściwym kontekście, np. W tej chorobie maczają palce pewne wirusy; zmiana znaczenia frazeologizmu, np. intymny przyjaciel (w latach 80. XX wieku frazeologizm ten oznaczał serdecznego, najbliższego przyjaciela; obecnie pod wpływem języka angielskiego oznacza kochanka); zmiana formy frazeologizmu na skutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników, np. od stóp do głowy zamiast od stóp do głów; zmiana formy frazeologizmów spowodowana wymianą, np. odgrywać znaczenie zamiast mieć znaczenie, redukcją, np. nóż w plecy zamiast wbić komuś nóż w plecy, czy uzupełnieniem składu związku, np. biegać jak kot z wywieszonym pęcherzem zamiast biegać jak kot z pęcherzem.
Błędy słowotwórcze to: wybór nieodpowiedniej podstawy słowotwórczej, np. eurosejm zamiast europarlament; wybranie nieodpowiedniego formantu, np. babciowy zamiast babciny; tworzenie formacji niezgodnie z polskimi schematami słowotwórczymi, np. specsłużby zamiast służby specjalne.
Błędy wewnętrznojęzykowe systemowe fonetyczne to: nieodpowiednie akcentowanie wyrazów i form wyrazowych, niewłaściwa wymowa głosek, np. [ą] jako [o] na końcu wyrazu, redukcja głosek i grup głoskowych, „literowe” odczytywanie wyrazów, niewłaściwa wymowa grup głoskowych.
Błędy wewnętrznojęzykowe stylistyczne to z jednej strony nieodpowiedni dobór środków językowych w określonym tekście, niedostosowanie ich do danej wypowiedzi pod względem charakteru i funkcji – stylizacja językowa nieposiadająca uzasadnienia zarówno w treści i charakterze stylowym tekstu, mieszanie elementów z wielu stylów w jednym tekście, zastosowanie elementów potocznych w tekście o charakterze publicznym, wprowadzanie do tekstów potocznych elementów oficjalnych – z drugiej strony to naruszanie zasad zwięzłości, prostoty i jasności stylu.
Literatura:
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1999.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 2003.
H. Jadacka: Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2005.
A. Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria, zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005.
J. Porayski-Pomsta: Błędy językowe i ich rodzaje, [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku.
