ang. Aprosody, fr. Aprosodie
gr. a-, nie, bez, prosodía - akcent
Zaburzenie mowy objawiające się utratą zdolności prawidłowego posługiwania się cechami prozodycznymi. Prozodia obejmuje: intonację, akcent, rytm, tempo mowy oraz barwę głosu. To jeden z elementów komunikacji niewerbalnej, do której należą także: mimika, postawa ciała, gestykulacja, kontakt wzrokowy, zachowanie przestrzenne, fryzura, strój. Wyróżnia się prozodię lingwistyczną, ściśle związaną z aspektami językowymi mowy, oraz prozodię emocjonalną (afektywną), odzwierciedlającą stan emocjonalny osoby mówiącej. Prozodia lingwistyczna obejmuje: akcent (leksykalny i emfatyczny), dzielące słowa w zdaniu i zdania w całej wypowiedzi, wzorzec intonacyjny zdania pozwalający różnicować zdania pytające, i oznajmujące i rozkazujące. Elementy językowe mowy wraz z prozodią lingwistyczną stanowią całość. Zaburzenie związane z nieprawidłowymi realizacjami w zakresie elementów lingwistycznych określana jest prozodią lingwistyczną.
Prozodia emocjonalna, wskazująca na jakość i intensywność przeżywanych aktualnie emocji, takich jak radość, lęk, smutek, rozczarowanie i in., najczęściej jest przekazywana wraz z informacjami językowymi, ale może również stanowić samodzielny środek komunikacji. Prozodia emocjonalna wzmacnia lub podważa przekaz językowy. Dla odbiorcy bardziej wiarygodna jest informacja prozodyczna niż językowa, jeżeli te dwa przekazy są ze sobą sprzeczne (np. wypowiedź „Jestem szczęśliwy” wypowiedziana ze smutkiem nie zostanie odebrana jako prawdziwa). Zaburzenia prozodii mowy po raz pierwszy opisał w 1947 r. Monrad-Krohn i nazwał je dysprozodią. Kolejno wprowadził termin prozodia (zaburzenie cechujące się spłaszczeniem linii melodycznej mowy) oraz hiperprozodia (na określenie przesadnego intonowania wypowiedzi). W 1975 r. Heilman wskazał na związek zburze prozodii emocjonalnej z uszkodzeniem prawej półkuli mózgu. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku Ross potwierdził, że zaburzenia prozodii emocjonalnej u pacjentów z uszkodzeniem prawej półkuli są wynikiem upośledzenia zdolności modulowania właściwości akustycznych głosu. Zaproponował też podział prozodii zbieżny z klasyfikacją afazji. Wyróżnił więc aprozodię globalną, recepcyjną (czuciową- brak rozumienia emocji zawartych w mowie innych osób), ekspresyjną (ruchową, czyli - niemożność wyrażenia stanów emocjonalnych za pomocą mowy) i in. wiążąc typ prozodii z uszkodzeniem odpowiedniego obszaru prawej półkuli. Najnowsze wyniki badań wskazują dominację prawej półkuli mózgu w przypadku prozodii emocjonalnej oraz dominację lewej półkuli mózgu w przypadku prozodii lingwistycznej. Komputerowa analiza akustyczna mowy oraz badania z wykorzystaniem obrazowania czynnościowego (fMRI, PET) pozwalają stwierdzić przewagę prawej półkuli mózgu w kontroli tonu podstawowego (zwłaszcza intonacji) oraz przewagę lewej półkuli w przetwarzaniu aspektu czasowego i tonu podstawowego w obrębie sylab i wyrazów. Wstępna diagnoza prozodii winna być elementem rutynowej diagnostyki neurologicznej. Szczegółowe badanie umożliwiają testy pozwalające ocenić ekspresję i percepcję prozodii (np. test Rossa – ocena ekspresji prozodii w mowie spontanicznej, podczas wypowiadania zdań o odpowiednim zabarwieniu emocjonalnym, percepcja prozodii emocjonalnej, rozpoznawanie gestykulacji, mimiki emocjonalnej). Proces terapeutyczny w przypadku prozodii jest ukierunkowany na poprawę komunikacji z otoczeniem oraz funkcjonowanie społeczne pacjentów. Wśród metod pracy najczęściej stosowanymi są: terapia ekspresyjna (przetwarzanie przez chorego zdań o różnym zabarwieniu emocjonalnym, pod kontrolą terapeuty, według określonego wzorca, w dalszej kolejności samodzielny, tzn. bez podanego wzorca, trening ekspresji emocjonalnej) oraz terapia kognitywno-lingwistyczna (integracja różnych modalności, takich jak językowa, wokalna, mimiczna, gestowa, co ma poprawić i ułatwić ekspresję za pomocą głosu ).
Literatura:
M. Pąchalska: Afazjologia, Warszawa 1999.
S. Leon et al.: Active treatments for aprosodia secondary to right hemisphere stroke, „Journal of Rehabilitation Research and Development” 2005, Vol. 42 (1), s. 93–101.
K. Gurański, K. Słotwiński, R. Podemski: Prozodia mowy w niedokrwiennym udarze mózgu, „Udar Mózgu” 2008, t. 10, nr 2, s. 96–103.
