/ALALIA EKSPRESYJNA, WRODZONY NIEDOROZWÓJ EKSPRESJI SŁOWNEJ/
ang. developmental dyspraxia, developmental motor aphasia, niem. primäre Dysphasie, fr. aphasie d’expression, aphasie congenitale
łac. alalia idiopathica, audiomutitas (grec. àlaos ‘niemówiący, niemy’)
Głębokie zaburzenie rozwoju czynności mówienia spowodowane uszkodzeniem struktur korowych w okresie prelingwalnym – do 2. roku życia. Specyfika zaburzeń w rozwoju motorycznego aspektu mowy tworzy zespół objawów, stanowiących jeden z dwu typów alalii (obok alalii sensorycznej). Deficyty rozwojowe dotyczą opanowania przez dziecko ruchowych wzorców języka i objawiają się brakiem lub głębokim opóźnieniem rozwoju mówienia, przy lepszym rozumieniu wypowiedzi. Alalię motoryczną rozpoznaje się wówczas, gdy u dziecka trudności w porozumiewaniu się przyjmują postać całkowitego braku aktywności słownej lub też dotyczą znacznego opóźnienia i zakłócenia procesu rozwoju wszystkich sprawności językowych: fonologiczno-fonetycznych, fleksyjnych, słowotwórczych, leksykalno-semantycznych, syntaktycznych, narracyjnych.
Zaburzenia rozwoju języka na poziomie fonologiczno-fonetycznym wyrażają się jako zakłócenia artykulacji przy prawidłowo anatomicznie ukształtowanych narządach mowy: 1) niepełny inwentarz głosek, deformacje dźwięków mowy i niekonsekwentne zastępowanie jednych innymi; brak zdolności do oceny i korekty nieprawidłowości w wymowie; 2) zmiany w strukturze wzorca wyrazowego: zmiany ilościowe (elizje i epentezy), zmiany jakościowe (asymilacje i dysymilacje), zmiany kolejności elementów (kontaminacje); 3) zakłócenia w realizacji zjawisk suprasegmentalnych: zaburzenie tempa i rytmu wypowiedzi, wydłużanie artykulacji niektórych sylab, brak konturu melodycznego i intonacyjnego. Zaburzenia językowe na poziomie morfologicznym ujawniają się przede wszystkim pod postacią agramatyzmów. Trudności obejmują realizację wykładników wszystkich kategorii fleksyjnych. Niemożność opanowywania kategorii koniugacyjnych objawia się brakiem językowych wykładników, m.in. liczby, osoby, czasu i rodzaju. Występują też ograniczenia w stosowaniu konstrukcji słowotwórczych – mała jest frekwencja neologizmów strukturalnych i długo utrzymują się infantylne formacje leksykalne. Zaburzenia rozwoju leksykalno-semantycznego ujawniają się najwyraźniej jako trudności nominacyjne. Ubóstwo zasobu leksykalnego powoduje konieczność zastępowania nazwy obiektu czy zjawiska nazwą gatunkową lub nazwą innego obiektu pozostającego w metonimicznym związku. Słownik dziecka obejmuje głównie rzeczowniki, wykrzykniki i zaimki, niewielki jest udział innych części mowy. Najszybciej przyswajane są często używane, stereotypowe zwroty. Zaburzenia w rozwoju systemu składniowego uniemożliwiają budowanie gramatycznie poprawnych zdań. Funkcję zdania stanowi zwykle ciąg kilku słów połączonych związkiem semantycznym i/lub sytuacyjnym. U dzieci starszych większą część wypowiedzeń stanowią równoważniki, rzadko natomiast występują zdania. Zwykle są to zdania proste nierozwinięte, zawierające jedynie podmiot, orzeczenie, czasem przydawkę. Sporadycznie używane są przyimki, zwykle w nieprawidłowych połączeniach z rzeczownikiem. Ograniczenia na poziomie składniowym uniemożliwiają tworzenie struktur ponadzdaniowych. Nie rozwija się sprawność narracyjna, lepiej realizowane są natomiast formy dialogowe. Dzieci z alalią motoryczną nawiązują dobry kontakt uczuciowy i intelektualny z otoczeniem, są inteligentne. Ograniczenia w słownym wyrażaniu intencji kompensują, wykorzystując czynniki pozawerbalne: gest, mimikę, układ sytuacyjny itp.
Na skutek zaburzeń w rozwoju mowy i sprawności realizacyjnych u dzieci z alalią motoryczną mogą wystąpić wtórne zaburzenia rozwoju w wielu innych sferach. U dzieci młodszych występują ograniczenia uwagi i pamięci, problemy z lateralizacją, zaburzenia orientacji w przestrzeni i schemacie ciała, trudności behawioralne i emocjonalne; u dzieci starszych ujawniają się trudności w opanowaniu czytania, pisania, liczenia, uczeniu się, narastają też problemy w rozwoju społecznym.
W terapii alalii motorycznej celem postępowania logopedycznego jest przełamanie deficytów w zakresie rozwoju funkcji motorycznych, które są barierą w opanowaniu ruchowych wzorców języka. Zaburzenia sprawności językowych i utrudnienia w komunikacji werbalnej są oczywistym objawem tego typu alalii, ale największe znaczenie dla przyszłego funkcjonowania dzieci z alalią motoryczną mają ograniczenia w przyswajaniu kompetencji językowej, a przez to rozwój języka w jego poznawczej i komunikacyjnej funkcji. Polimodalna i wielospecjalistyczna terapia obejmuje całokształt procesów: 1) orientacyjno-poznawczych, umożliwiających odbieranie informacji, dokonywanie analizy i syntezy wzrokowej, słuchowej, kinestycznej i dotykowej, zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie informacji; 2) myślenia i sprawności intelektualnych, umożliwiających wnioskowanie, uogólnianie i abstrahowanie; 3) emocjonalno-motywacyjnych, odpowiadających za aktywizowanie i ukierunkowywanie działań. Wymienione cele terapii podporządkowane są jednak celowi głównemu – w przypadku alalii motorycznej jest to budowanie i rozwijanie kompetencji językowej i komunikacyjnej oraz korygowanie istniejących zaburzeń realizacyjnych.
Literatura:
S. Giannopoulou-Tsourti: Prognoza logopedyczna w przypadkach alalii (niedokształcenia mowy o typie afazji), [w:] Opuscula Logopaedica in honorem Leonis Kaczmarek, Lublin 1993, s. 254–264.
G. Jastrzębowska: Afazja, dysfazja dziecięca, [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, t. 1, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 1999, s. 369–406.
Z. Kordyl: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej, Warszawa 1968.
L.B. Leonard: SLI – Specyficzne zaburzenie rozwoju językowego, Sopot 2006.
J. Panasiuk: Standard postępowania logopedycznego w przypadku alalii i niedokształcenia mowy o typie afazji, „Logopedia” 2008, t. 37, s. 69–88.
