/GENRY MOWY/
ang. speech act
łac. actus ‘akt’; grec. gènos ‘gatunek’
W teorii pragmatyki językowej każda intencjonalna wypowiedź, użycie języka przez konkretnego mówiącego w konkretnej sytuacji komunikacyjnej. Pojęcie rozwinięte zostało najpierw przez Johna L. Austina w teorii performatywów, a następnie przez jego kontynuatorów – Johna Searle’a i Paula Grice’a, stając się podstawą nowej teorii aktów mowy. Źródłem tej koncepcji była analiza wypowiedzi niepoddających się ocenie według kryterium prawdziwości, których znaczenie w działaniach językowych wiąże się nie z opisem stanu rzeczy, lecz ze zmianą stanu rzeczywistego, np. ślubowanie, mianowanie, przysięga. Tego rodzaju działania nazwane zostały aktami performatywnymi (wykonawczymi), różnicowanymi ze stwierdzeniami, które podlegają kryterium prawdziwości (konstatacjami). Szczegółowa analiza wypowiedzi performatywnych i konstatacji doprowadziła do konieczności uwzględnienia w opisie każdego aktu mowy, prócz warstwy słownej, także interpersonalnych uwarunkowań zachowań językowych oraz dokonywanej przez mówiącego oceny statusu ontologicznego przekazywanych treści (modalności).
W myśl tej teorii w konkretnym wypowiedzeniu można wyróżnić trzy jego aspekty (składniki): 1) lokucyjny, 2) illokucyjny i 3) perlokucyjny. Aspekt lokucyjny (łac. locutio ‘mówienie’) odnosi się do procesu tworzenia – na mocy kodu językowego – określonego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka; polega na użyciu języka bez uwzględnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy. Aspekt illokucyjny określa treść nadaną, zamierzoną przez mówiącego intencję, np. obietnicę, rozkaz, pytanie, twierdzenie itp., stanowiącą siłę illokucyjną danego wyrażenia. Aspekt perlokucyjny (efekt perlokucyjny) jest związany z ubocznymi, wtórnymi celami i rezultatami aktu komunikacji – wpływem, jaki dany akt mowy wywiera na jego odbiorcę, skłaniając go do określonego przekonania, postawy czy zachowania, np. zakłopotania, gniewu, rozbawienia itp. Rozróżnienie trzech aspektów aktu mowy stanowi podstawę oddzielenia dwóch dyscyplin językoznawstwa: semantyki i pragmatyki – aspekt lokucyjny stanowi domenę semantyki, aspekt illokucyjny i efekt perlokucyjny stanowią przedmiot badań pragmatyki.
Teoria aktów mowy pozwala opisywać informacje (sensy) przekazywane przez nadawcę za pomocą kodu językowego i znaczenia pragmatyczne przekazywane przez nadawcę niekonwencjonalnie i odczytywane przez odbiorcę poprzez odwołanie się do wiedzy o świecie czy kontekstu sytuacyjnego. Ze względu na to, czy intencja wyrażona jest przez użycie znaków oraz reguł języka i może być odczytywana niezależnie od sytuacji, czy też wnoszona kontekstowo, sytuacyjnie, rozróżnia się akty mowy bezpośrednie i pośrednie. Mechanizmy dekodowania znaczenia pośrednich aktów mowy zostały opisane przez Grice’a w teorii implikatur konwersacyjnych, która zakłada, że: 1) dosłowne znaczenie wypowiedzi jest dla rozmówców czytelne; 2) dla wyrażeń, które są pośrednimi aktami mowy istnieje jakiś wykładnik tego, że znaczenie wyrażone explicite jest w danym kontekście nieadekwatne i musi być zmodyfikowane; 3) istnieją reguły wnioskowania, za pomocą których ze znaczenia kodowego i kontekstu można wydobyć zamierzoną przez nadawcę treść wypowiedzi (implikatury konwersacyjne). Proces implikowania konwersacyjnego może w różnym stopniu wykorzystywać elementy kontekstu, stąd wprowadzono podział na implikatury ogólne i szczegółowe. W implikaturze ogólnej nie jest konieczna szczegółowa interpretacja kontekstu, dla implikatur szczegółowych konieczne jest uwzględnienie ściśle określonego kontekstu, który nadaje kierunek wnioskowaniu. Jeśli odbiorca uwzględni inne elementy kontekstu i przyjmie inny kierunek wnioskowania niż ten, który uwzględniał nadawca, nie dojdzie między nimi do porozumienia.
Uwzględniając intencję mówiącego, kierunek jego działania oraz stan mentalny, można wyróżnić pięć głównych typów aktów mowy: 1) asercje, których celem jest przedstawienie sądu o stanie rzeczy (np. powątpiewanie, przysięganie); 2) dyrektywy, których celem jest skłonienie odbiorcy do działania (np. rozkaz, prośba); 3) komisywy, których celem jest podjęcie przez mówiącego zobowiązania do działania względem odbiorcy (np. obietnica, zobowiązanie); 4) ekspresywy, których celem jest wyrażenie stanów psychicznych (np. gratulacje, kondolencje); 5) deklaratywy, których celem jest wywołanie za pomocą pewnych wypowiedzi określonych stanów w relacjach społecznych (np. odwołanie, ogłoszenie). Typologia aktów mowy jest otwarta i rozwijana we współczesnych badaniach pragmalingwistycznych.
Literatura:
K. Pisarkowa: Pragmatyczny składnik kompetencji językowej, „Polonica” 1975, t. 1, s. 7–18.
J. Searle: Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka, Warszawa 1987.
A. Wierzbicka: Genry mowy, [w:] Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyńska, E. Janus, Wrocław 1983, s. 125–137.
A. Wierzbicka: Język – umysł – kultura. Wybór prac, Warszawa 1999.
D. Zdunkiewicz: Akty mowy, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 259–270.
