ang. crossed aphasia
grec. phásis ‘wypowiedź’, łac. phasia ‘mowa’; grec. a- ‘brak’; łac. aphasia ‘niemota’
Nietypowa postać afazji, opisana po raz pierwszy w 1899 roku przez Byrona Bramwella, która obejmuje zaburzenia językowe wywołane uszkodzeniem półkuli tożstronnej co dominująca ręka, czyli u osób praworęcznych półkuli prawej, a u osób leworęcznych półkuli lewej. Przyjmuje się, że afazja skrzyżowana dotyczy 3–4% wszystkich przypadków. U osób leworęcznych występuje częściej (54–72%) niż u praworęcznych (1,5%), gdyż dominacja językowa lewej półkuli u osób praworęcznych ma bardziej określony charakter.
Wyniki badań dominacji półkulowej dla mowy (próba amytalowa) wykazały, że u 15% osób leworęcznych lub oburęcznych mechanizmy mowy zlokalizowane są w obydwu półkulach, natomiast lokalizację mowy w półkuli lewej u osób praworęcznych stwierdza się u około 96% ludzi. Różnice w funkcjonalnej organizacji mózgu u osób leworęcznych wynikają z uwarunkowań neuroanatomicznych, chodzi tu o tzw. planum temporale oraz o długość bruzdy Sylwiusza. Rejon ten u osób praworęcznych jest większy w półkuli lewej, natomiast podobna asymetria nie występuje lub jest znacznie słabsza u osób leworęcznych.
Objawy afazji skrzyżowanej są analogiczne do klasycznych postaci tego zaburzenia – w związku z uszkodzeniami ośrodków Broki i Wernickego w obrębie przeciwległej półkuli mózgu względem dominującej ręki. Podobne są też jej korelacje neuroanatomiczne, chociaż, w przeciwieństwie do lewej, w przypadku półkuli prawej większy jest stopień uszkodzenia substancji białej (podkorowej) (łac. substantia alba). Jeśli jednak u osób praworęcznych z uszkodzeniami korowymi w obrębie prawej półkuli współwystępują uszkodzenia struktur podkorowych po stronie prawej (wzgórza – łac. thalamus; jądra podstawy – łac. nuclei basales), objawy zaburzeń językowych mogą manifestować się pod postacią mniej specyficznych zaburzeń językowych, w tym afazji globalnej lub mutyzmu akinetycznego z dobrym rozumieniem wypowiedzi mówionych i pisanych.
Afazja skrzyżowana charakteryzuje się zwykle większą w stosunku do typowych afazji dynamiką wycofywania się objawów zaburzeń. Dzieje się tak, ponieważ niektóre części spoidła wielkiego (łac. corpus collosum), przede wszystkim te, które łączą płaty skroniowe i ciemieniowe obydwu półkul, mają większe rozmiary u osób leworęcznych niż u praworęcznych. Spoidło wielkie stanowi neuroanatomiczną podstawę ekwipotencjalności funkcjonalnej półkul mózgowych, stąd jego wielkość u osób leworęcznych decyduje o lepszej komunikacji międzypółkulowej i lepszej reorganizacji funkcjonalnej półkul mózgowych po uszkodzeniu jednej z nich.
Do istotnych kryteriów warunkujących rozpoznanie afazji skrzyżowanej należą: 1) stwierdzenie braku rodzinnej leworęczności; 2) występowanie ogniskowego uszkodzenia mózgu wyłącznie w półkuli tożsamej co dominująca ręka; 3) obecność specyficznych dla afazji (a nie np. pragnozji czy dyzartrii) zaburzeń językowych; 4) brak uwarunkowań społecznych, które mogłyby modyfikować dominację półkulową (np. poliglotyzm); 5) wykluczenie uszkodzeń mózgu w ontogenezie.
Literatura:
B. Bramwell: A remarkable case of aphasia, „Brain” 1898, Vol. 21, s. 343–373.
J. Dobrzyńska: Afazja skrzyżowana u osób praworęcznych, „Neurologia i Neurochirurgia Polska” 1991, vol. 25, s. 31–39.
Mózg a zachowanie, red. T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka, Warszawa 1997.
A. Herzyk: Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje zespołów zaburzeń, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 83–101.
J. Panasiuk: Diagnoza logopedyczna w przebiegu chorób neurologicznych u osób dorosłych, [w:] Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki, red. E. Czaplewska, S. Milewski, Sopot 2012, s. 263–324.
