/AFAZJA PARADYGMATYCZNA, AFAZJA SUBSTYTUCJI, AFAZJA PODOBIEŃSTWA, AFAZJA DEKODUJĄCA, AFAZJA PŁYNNA, AFAZJA TYLNA/
ang. selective aphasia, combinatory aphasia
grec. phásis ‘wypowiedź’, łac. phasia ‘mowa’; grec. a- ‘brak’; łac. aphasia ‘niemota’
Osobny typ zaburzeń afatycznych wyodrębniony w lingwistycznej klasyfikacji afazji Romana Jakobsona. Podstawą do wyodrębnienia afazji selekcji jest dychotomiczna koncepcja znaku językowego Ferdinanda de Saussure’a, według której system językowy organizują dwie osie: 1) oś syntagmatyczna, która odpowiada diachronicznemu (sekwencyjnemu) aspektowi języka, łączeniu wyrażeń w ciągi syntaktyczne, tworzeniu kontekstu; 2) oś paradygmatyczna, która odpowiada kodowi języka, czyli powiązaniu słowa z innymi słowami na podstawie podobieństwa znaczenia i/lub brzmienia. Relacje na osi paradygmatycznej wiążą się z układem selekcji, co znaczy, że wybór spośród alternatyw umożliwia zastąpienie jednej jednostki języka inną, równoważną jej pod pewnym względem, a różną od niej pod innym. Selekcja i substytucja to dwie strony tego samego działania. Proces selekcji dotyczy jednostek połączonych w kodzie, ale nie w danym tekście.
Zaburzenie układu selekcji doprowadza do afazji selekcji (podobieństwa, substytucji), czyli zaburzenia zdolności wyboru jednostek spośród systemu języka; użycie języka staje się reaktywne, to znaczy uzależnione od kontekstu. Wybór nazw odbywa się na podstawie przestrzennej lub czasowej przyległości obiektów i zjawisk, do których te nazwy się odnoszą. W tym typie afazji następuje utrata metajęzyka.
Afazja selekcji odpowiada pewnym typom afazji wyodrębnianym według osobnych kryteriów. Według kryterium lokalizacyjnego wiąże się z uszkodzeniem tylnego obszaru mowy (obejmującego części płata skroniowego i ciemieniowego); według kryterium fizjologicznego jest to afazja sensoryczna, czuciowa; według kryterium objawowego ma postać afazji percepcyjnej, dekodującej, płynnej. Wyraźnie rysuje się też korelacja Jakobsonowskiego podziału z taksonomią Łuriowską. Na osi zaburzeń paradygmatycznych mieszczą się cztery typy afazji Łuriowskich: 1) aferentna (kinestetyczna); 2) akustyczno-gnostyczna; 3) akustyczno-mnestyczna; 4) semantyczna.
Do językoznawczej klasyfikacji Jakobsona nawiązywali inni badacze, porządkując zaburzenia afatyczne w kategoriach organizacji systemu językowego. Przykładami takich typologii są propozycje Marii Zarębiny i Bożydara L.J. Kaczmarka. Zarębina wskazała na substytucję wyrazową jako podstawowe zjawisko językowe, które świadczy o naruszeniu związków paradygmatycznych w obrębie systemu, Kaczmarek zaś rozwinął Jakobsonowski model zaburzeń afatycznych, wydzielając w obrębie zaburzeń na osi paradygmatycznej zjawiska z poszczególnych podsystemów języka, i wyróżnił trzy podtypy zakłóceń paradygmatycznych, czyli zaburzeń selekcji znaków językowych: 1) afazję fonologiczną, która objawia się utratą zdolności wyboru fonemów i występuje w formie afazji akustycznej (w wyniku utraty słuchowego modelu głoski i znacznych trudności w nadawaniu i odbiorze wypowiedzi na skutek zaburzeń kontroli słuchowej) oraz afazji kinemicznej (w wyniku zniekształcenia ruchowego modelu głoski i trudności w artykułowaniu poszczególnych głosek); 2) afazję leksykalną, polegającą na zakłóceniu selekcji leksemów, co uzewnętrznia się trudnościami w znajdowaniu właściwych nazw i występowaniem substytucji wyrazów motywowanej podobieństwem fonetycznym lub semantycznym (ten typ zaburzeń określany jest mianem anomii); 3) afazję semantyczną, w której zakłóceniom ulegają związki paradygmatyczne na poziomie składniowym i semantycznym, przez co występują trudności w rozumieniu i tworzeniu złożonych konstrukcji gramatycznych oraz rozpoznawaniu znaczeń metaforycznych.
Literatura:
A. Herzyk: Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje zespołów zaburzeń, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 83–101.
R. Jakobson: Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych, [w:] W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, red. M.R. Mayenowa, Warszawa 1989, s. 150–175.
B.L.J. Kaczmarek: Mózgowa organizacja mowy, Lublin 1995.
J. Panasiuk: Afazja – typologia zaburzenia. Interpretacja afazji z perspektywy interakcyjnej, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Podręcznik akademicki, red. S. Grabias, Z.M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 469–621.
M. Zarębina: Rozbicie systemu językowego w afazji (na materiale polskim), Wrocław 1973.
