/AFAZJA SYNTAGMATYCZNA, AFAZJA PRZYLEGŁOŚCI, AFAZJA KODUJĄCA, AFAZJA NIEPŁYNNA, AFAZJA PRZEDNIA/
ang. combinatory aphasia
grec. phásis ‘wypowiedź’, łac. phasia ‘mowa’; grec. a- ‘brak’; łac. aphasia ‘niemota’
Osobny typ zaburzeń afatycznych wyodrębniony w lingwistycznej klasyfikacji afazji Romana Jakobsona. Podstawą do wyodrębnienia afazji kombinacji jest dychotomiczna koncepcja znaku językowego Ferdinanda de Saussure’a. Według tej teorii system językowy organizują dwie osie: 1) oś syntagmatyczna, która odpowiada diachronicznemu (sekwencyjnemu) aspektowi języka, łączeniu wyrażeń w ciągi syntaktyczne, tworzeniu kontekstu; 2) oś paradygmatyczna, która odpowiada kodowi języka, czyli powiązaniu słowa z innymi słowami na podstawie podobieństwa znaczenia i/lub brzmienia. Relacje na osi syntagmatycznej wiążą się więc z układem kombinacji, co znaczy, że każdy znak jest złożony ze znaków składowych i/lub występuje tylko w kombinacji z innymi znakami, a zatem każda jednostka językowa służy jako kontekst bardziej złożonej jednostce językowej. Każde zgrupowanie jednostek językowych łączy je w wyższą jednostkę. Kombinacja i przynależność do kontekstu to dwie strony tego samego działania. Procedura kombinacji dotyczy połączenia jednostek w kodzie i/lub tekście.
Zaburzenie układu kombinacji doprowadza do afazji kombinacji (styczności, przyległości), czyli zaburzeń łączenia jednostek językowych w jednostki bardziej złożone – zdania, która objawia się agramatyzmami, pomijaniem wyrazów funkcyjnych i stylem telegraficznym. W niektórych przejawach tego typu afazji wyraz jest jedyną zachowaną jednostką języka. Najbardziej odporne na zakłócenia pozostają słowa wolne od kontekstu i wypowiedzi stereotypowe. Afazja kombinacji odpowiada pewnym rodzajom zaburzeń afatycznych wyodrębnianych według osobnych kryteriów. Według kryterium lokalizacyjnego wiąże się z uszkodzeniem przedniej części tego obszaru mowy (obejmującego tylną część płata czołowego), według kryterium fizjologicznego jest to afazja motoryczna, a według kryterium objawowego ma postać afazji ekspresyjnej, kodującej, niepłynnej. Wyraźnie rysuje się też korelacja Jakobsonowskiego podziału z taksonomią Łuriowską. Na osi zaburzeń syntagmatycznych mieszczą się dwie afazje ruchowe wyodrębnione przez Aleksandra R. Łurię: 1) dynamiczna; 2) eferentna (kinetyczna).
Językoznawcza klasyfikacja Jakobsona zainspirowała kolejnych badaczy, m.in. Marię Zarębinę i Bożydara L.J. Kaczmarka, którzy nawiązując do niej porządkowali zaburzenia afatyczne w kategoriach organizacji systemu językowego. Zarębina, przyjmując dwojaki charakter związków łączących elementy systemu językowego, wskazała w swojej typologii podstawowe zjawiska językowe, które świadczą o naruszeniu tych związków w obrębie systemu i wyodrębniła metatezę jako objaw afazji przyległości, a w jej głębszych stadiach – substytucję fonemową. Kaczmarek rozwinął Jakobsonowski model zaburzeń afatycznych, wydzielając w obrębie zaburzeń na osi syntagmatycznej zjawiska z poszczególnych poziomów języka – w konsekwencji powstały podtypy afazji syntagmatycznej: 1) afazja fonotaktyczna, objawiająca się zakłóceniem łączenia fonemów w sylaby, w wyniku czego chory może wypowiadać tylko pojedyncze głoski; 2) afazja morfologiczna, kiedy zdolność tworzenia sylab jest zachowana, ale zaburzona zostaje umiejętność łączenia sylab w wyrazy; 3) afazja syntaktyczna, przejawiająca się trudnościami w tworzeniu gramatycznie poprawnych zdań, w konsekwencji tego w mowie chorego występują agramatyzmy i styl telegraficzny; 4) afazja tekstowa, kiedy trudność dotyczy tworzenia dłuższych tekstów, a zachowana jest umiejętność wypowiadania poprawnych zdań. W neurolingwistycznych koncepcjach jest to afazja kodująca.
Literatura:
A. Herzyk: Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje zespołów zaburzeń, „Audiofonologia” 1997, t. 10, s. 83–101.
R. Jakobson: Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych, [w]: W poszukiwaniu istoty języka, t. 1, red. M.R. Mayenowa, Warszawa 1989, s. 150–175.
B.L.J. Kaczmarek: Mózgowa organizacja mowy, Lublin 1995.
J. Panasiuk: Afazja – typologia zaburzenia. Interpretacja afazji z perspektywy interakcyjnej, [w]: Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Podręcznik akademicki, red. S. Grabias, Z.M. Kurkowski, Lublin 2012, s. 469–621.
M. Zarębina: Rozbicie systemu językowego w afazji (na materiale polskim), Wrocław 1973.
