W świetle polskiej literatury logopedycznej wymowa grzbietowa dotyczy sybilantów zadziąsłowych i zaliczana jest do artykulacji wadliwych. Według A. Sołtys-Chmielowicz „Zdarza się jednak brzmienie zupełnie dobre i wówczas nie traktujemy takiej wymowy jako wadliwej. Jeśli zaś dźwięk „słyszymy” i jego brzmienie nas razi wtedy uznajemy taką wymowę za nieprawidłową” (2008, s.101). Zdaniem autorów niniejszego opracowania wymowa grzbietowa w każdym przypadku powinna być uznawana za wadę wymowy. Z takim stanowiskiem spotkamy się w publikacjach autorstwa J.T. Kani oraz I. Styczek: „Zasadniczo š jest głoską koronalną. W praktyce stykamy się z inną jeszcze artykulacją š, mianowicie przód języka lokuje się na dnie jamy ustnej, na grzbiecie zaś wytwarza się wygarbienie. Taką głoskę można nazwać dorsalną.” (J.T. Kania 1976, s. 263). I. Styczek opisuje wymowę grzbietową w kontekście rozmaitych zniekształceń wymowy spółgłosek sybilantnych (autorka określa je mianem „detalizowanych”, choć termin ten, jak zauważa też P. Łobacz (1998), należy uznać za dyskusyjny), kwalifikując ją do „innych zniekształceń” i tym samym stawiając poza nawiasem wyróżnionych typów seplenienia. Według autorki artykulacja grzbietowa (w szeregu opracowań określana również jako wymowa dorsalna) polega na tym, że „Czubek języka jest przy dolnych siekaczach, a praedorsum zbliża się do wałka dziąsłowego. Różnica brzmienia jest niewielka, ale bywa niekiedy znaczna” (Styczek 1979, s. 499). I. Styczek twierdzi, iż wymowę grzbietową spotyka się w wymowie dzieci, jako efekt zniekształcenia artykulacji wybranych spółgłosek koronalnych – [ʂ], [ʐ], [ʈʂ], [ɖʐ].

Do tej samej grupy dźwięków ogranicza również wymowę grzbietową A. Sołtys-Chmielowicz, definiując ją w następujący sposób: „Wymowa dorsalna polega na układzie języka nieco zbliżonym do ś, z tym że wzniesienie grzbietu języka nie jest aż tak znaczne, czubek znajduje się w okolicach dolnych siekaczy, zaś największe przewężenie w jamie ustnej obserwuje się między przednią (lub środkowo-przednią) częścią języka a dziąsłami. Ten drugi rodzaj artykulacji jest opisany w literaturze polskiej przez M. Dłuską [1950], T. Benniego [1913], w czeskiej przez B. Halę [1962]. Przy bezpośredniej obserwacji widoczny jest niemal cały grzbiet języka. Ten dźwięk da się wypowiedzieć z dość znacznie otwartymi ustami. […] Dorsalne š może mieć brzmienie zupełnie poprawne, ale częściej obserwuje się różnego rodzaju odstępstwa od ogólnie przyjętego wzorca słuchowego. Takie š (jak również pozostałe głoski tego szeregu) najczęściej ma postać foniczną pośrednią między ś a š, co można by oznaczyć jako š’.” (A. Sołtys-Chmielowicz 1998, s. 30). Należy podkreślić, że symbol š’ w transkrypcji slawistycznej stosowany jest w zapisie artykulacji zmiękczonych, w wyrazach typu Sziwa, żigolak, Dżingis Han (por. Madelska, Witaszek-Samborska 2000). Nie można zatem zgodzić się z propozycją zastosowania tego samego znakudla oznaczenia artykulacji wadliwych.

W innym opracowaniu A. Sołtys-Chmielowicz opisuje wymowę grzbietową wychodząc od charakterystyki artykulacji spółgłosek [ʂ], [ʐ], [ʈʂ], [ɖʐ] spotykanych w normie: „W artykulacji tych głosek bierze udział czubek języka, który tworzy szczelinę z wałkiem dziąsłowym (lub zwarcie i szczelinę przy zwarto-szczelinowych). Boki języka przylegają do dziąseł i zębów górnych, środek tworzy łyżeczkowane zagłębienie. Taką wymowę š ma większość Polaków i nazywa się ona koronalną. Kilka procent społeczeństwa ma inny układ języka przy wymowie tych głosek. Szczelinę z dziąsłami tworzy nie czubek, ale przednia część grzbietu języka (wymowa dorsalna); oczywiście na środku języka nie ma wgłębienia, a efekt akustyczny z punktu widzenia kryterium ortoepicznego (słuchowego) w większości przypadków nie jest zadawalający. […] Dorsalne (grzbietowe) š u poszczególnych osób brzmi różnie – obserwuje się głoski o zabarwieniu świszczącym, zanadto syczące, bywają lekko zmiękczone, a także takie, które można określić mianem „zbyt wyraźnych” (Sołtys-Chmielowicz 2008, s. 101).

L. Konopska opisuje dorsalność jako niepożądaną cechę fonetyczną obserwując: „(…) ze względu na zachowanie przedniej części języka (apex, praedorsum) 1) w odniesieniu do fonemów dentalnych i dziąsłowych – wzniesienie dorsalnej części języka przy nie wzniesionym apeksie 2) w odniesieniu do fonemów miękkich – nie wzniesienie praedorsalnej części języka.” (2002, s. 111).

W badaniach dotyczących jakości wymowy osób z wadami zgryzu L. Konopska stwierdza, że najczęściej występującą niepożądaną cechą fonetyczną jest dorsalność (44%badanych). „Niepożądaną dorsalność stwierdzono w realizacjach fonemów /t, d, n/, /sz, ż, cz, dż, l, r/ oraz /ś, ź, ć, dź, ń, j/. Wspólną cechą dorsalnych realizacji tych fonemów jest brak wzniesienia przedniej części języka (apeksu/praedorsum). Czubek języka opiera się wówczas o dno jamy ustnej lub przylega do językowej powierzchni dolnych siekaczy. Niektórym dorsalnym realizacjom towarzyszy łyżeczkowate wklęśnięcie przedniej części grzbietu języka. W przypadku fonemów przedniojęzykowo-zębowych i przedniojęzykowo-dziąsłowych zamiast aktywności artykulacyjnej czubka języka obserwowano aktywność jego grzbietu (głównie mediodorsum, rzadziej zaś praedorsum). W przypadku fonemów /ś, ź, ć, dź, ń, j/ przy silnie wzniesionym mediodorsum obserwowano brak wzniesienia praedorsalnej części języka.” (2002, s. 176). Dorsalną realizację wybranych fonemów autorka badań stwierdza najczęściej u osób z doprzednią wadą zgryzu (80%), rzadziej w przypadkach zgryzu otwartego (50%) i dotylnej wady zgryzu (23%).

Z kolei D. Pluta-Wojciechowska wskazuje dorsalność jako najczęściej występujący rodzaj zmiany miejsca artykulacji (autorka używa terminu ‘dyslokacja’) podczas realizacji fonemu /t/ przez osoby z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego (32,9% badanych).

Znamiennym jest, iż tylko jeden słownik terminów logopedycznych podaje definicję wymowy grzbietowej: „Seplenienie dorsalne, sygmatyzm dorsalny – rodzaj seplenienia właściwego polegający na artykulacji głosek š ž č ǯ, w której przednia część języka zbliża się do wałka dziąsłowego, podczas gdy czubek języka jest przy dolnych siekaczach” (E.M. Skorek 2000, ss. 145-147). Wszystkie pozostałe słowniki (Surowaniec 1992, 1996) problem ten całkowicie ignorują.

Jak przedstawiono wyżej, wśród badaczy wymowy języka polskiego nie ma jednomyślności zarówno w kwestii cech artykulacyjnych głosek wymawianych grzbietowo, jak i grupy dźwięków, których ten typ wadliwej artykulacji dotyczy.

do góry

Opisy artykulacji dorsalnej znajdujemy również w opracowaniach fonetycznych i fonologicznych. Fonetyka artykulacyjna traktuje ten typ wymowy jako jeden z wielu występujących w językach świata (m.in. w języku angielskim) i skupia się na przedstawieniu ułożenia poszczególnych narządów mowy.

W encyklopedii językoznawczej (Strazny 2005, ss. 858-859) wyróżnia się cztery ogólne kategorie odnoszące się do miejsc artykulacji, jedną z nich jest ‘dorsalność’. Dźwięki dorsalne definiowane są jako te artykułowane za pomocą przedniej lub tylnej części masy języka w okolicy palatalnej, welarnej i uwularnej. W przypadku artykulacji palatalnych przednia część języka artykułuje z podniebieniem, podczas gdy czubek języka opuszczony jest do dołu, często dotykając dolnych zębów (jako przykłady podaje się palatalne spółgłoski boczną i nosową w języku włoskim oraz niemiecką bezdźwięczną, palatalną spółgłoskę szczelinową). Z kolei dźwięki dorso-welarne to takie, w których grzbiet języka artykułuje z podniebieniem miękkim, bardzo często mówi się o nich po prostu – dorsalne (tu encyklopedia podaje jako przykłady dorso-welarne spółgłoski w języku angielskim – zwarto-wybuchową i nosową oraz szczelinową w języku niemieckim). Artykulacje uwularne realizowane są za pomocą części dorsalnej języka zbliżającej się do języczka (tego typu dźwięki występują między innymi w językach arabskim i francuskim).

W niektórych opracowaniach fonologicznych (Roca, Johnson 1999, s. 98, de Lacy 2007, s. 327) dorsalność odnoszona jest do masy języka i opisywana jako jedno z miejsc artykulacji, w przypadku którego aktywny artykulator – masa języka artykułuje z podniebieniem (twardym lub miękkim).

W większości ujęć, zarówno fonetycznych jak i fonologicznych dorsalność utożsamiana jest z tylnojęzykowością (Clark, Yallop, Fletcher 2007, Roach, Trask 2007, Carr 2008).

Innym kryterium stosowanym w opisie artykulacyjnym głosek jest kryterium odnoszące się do ogólnego kształtu powierzchni języka w płaszczyźnie przód-tył. Masa języka może przybrać kształt wklęsły (ang. concave) lub wybrzuszony ku górze (ang. convex). P. Laver (1995, s. 258) stwierdza, iż neutralnym ułożeniem języka przy wymowie spółgłosek trących jest ułożenie grzbietowe, które jest charakterystyczne dla trących w języku angielskim (można temu przypisać trudność w opanowaniu prawidłowej wymowy polskich spółgłosek zadziąsłowych ze względu na ich nacechowanie i zastępowanie ich mniej nacechowanymi spółgłoskami grzbietowymi).

Tego typu ułożenia języka wydają się być istotne nie tylko w fonetyce, lecz również w fonologii. P. Arsenault (2008) w opisie dotyczącym geometrii cech dystynktywnych głosek koronalnych stosuje cechy [convex] i [concave] jako zamienniki dla cech [apikalny] i [laminalny] (por. Ryc. 1). Argumentuje ten wybór tym, że cechy te odnoszą się bardziej bezpośrednio do gestów artykulacyjnych i pracy mięśni języka niż cechy związane z trudnymi do zdefiniowania obszarami języka (wśród fonetyków są różne opinie dotyczące określenia czym jest przednia krawędź/płaszczyzna języka (ang. blade of the tongue) uczestnicząca w artykulacjach laminarnych). Poza tym ich zastosowanie pozwala na eliminację problemu związanego ze zróżnicowaniem wymowy wśród użytkowników języka, gdyż artykulacje poszczególnych głosek w wymowie jednej osoby, czy też społeczności, mogą być realizowane zarówno apikalnie, jak i laminalnie, a ułożenie/wygięcie ogólne języka nie jest podatne na takie zróżnicowanie (ibid. str. 10-11).

P. Arsenault, powołując się na badania palatograficzne i akustyczne S. Dart (1998), definiuje artykulacje grzbietowe jako te, w których ogólna masa języka wznosi się za miejscem zwarcia czy przewężenia, a artykulacje wklęsłe jako te, w których masa języka opada za miejscem zwarcia lub przewężenia (ibid. str. 11).

Ryc. 1. Schematy artykulacji grzbietowej (a.) i wklęsłej (b.) wg P. Arsenault’a (2008, s. 11).

Korelacja apikalności, laminalności i wygięcia języka wydaje się być istotna w mandaryńskiej odmianie języka chińskiego, którego inwentarz głosek trących jest podobny do inwentarza polskiego. Mianowicie, jak wynika z analizy F. Li (2008, s. 15), w języku tym mamy do czynienia z apikalną wymową spółgłosek [s] i [ʂ]. W obu przypadkach można zaobserwować opadanie masy języka za miejscami przewężenia (artykulacja wklęsła). Przeciwne zjawisko, natomiast, występuje w przypadku spółgłoski [ɕ], gdzie masa języka wznosi się za szczeliną. Obserwacje te są zgodne z założeniami przedstawionymi przez P. Arsenault’a.

do góry

W. Jassem (2003) proponuje zapisywać polskie normatywne spółgłoski trące zadziąsłowe za pomocą symboli [ʃ] i [ʒ], natomiast M. Żygis (2004) wskazując na retrofleksyjny charakter artykulacji polskich sybilantów zadziąsłowych proponuje znaki [ʂ] i [ʐ].

Niniejsze badania wykonane z wykorzystaniem artykulografu potwierdzają retrofleksyjny charakter artykulacji wymienionych spółgłosek, każąc uznać symbole [ʂ] i [ʐ] za najbardziej adekwatne do zapisu wymowy normatywnej. W tej sytuacji wymowę grzbietową należałoby zapisywać używając znaków [ʃ] i [ʒ], zwłaszcza że międzynarodowym zapisie fonetycznym ilustrują one artykulacje o grzbietowym układzie masy języka (por. IPA 1999 oraz rycina poniżej).

Ryc. 1. Układ narządów artykulacyjnych podczas wymawiania bezdźwięcznej trącej spółgłoski palatalno-dziąsłowej [ʃ] (cyt. za: J. Laver 1994, s. 246).

Grafem	Zapis IPA wymowy normatywnej (spółgłoski zadziąsłowe retrofleksyjne)	Zapis IPA wymowy grzbietowej (spółgłoski palatalno-dziąsłowe)
sz	ʂ	ʃ
ż/rz	ʐ	ʒ
cz
dż

Rezerwując znaki [ʃ] i [ʒ] dla wymowy normatywnej, tak jak proponuje W. Jassem (2003), wymowę grzbietową należałoby zapisać za pomocą innego symbolu. E. Krajna (2008) dla wymowy grzbietowej proponuje znak [], gdzie znak diakrytyczny [] odnosi się do uprzednienia masy języka, nie wskazuje się jednak w ten sposób na zróżnicowanie w kształcie masy języka, tak istotne w obu typach wymowy.

do góry

Badaniem objęto 32-letnią pacjentkę, u której stwierdzono grzbietową realizację fonemów /ʂ/, /ʐ/, /ʈʂ/ i /ɖʐ/ oraz wymowę spółgłosek prepalatalnych (dziąsłowo-palatalnych) [ɕ], [ʑ], [ʨ], [ʥ] (spółgłoski te w polskiej literaturze logopedycznej i fonetycznej najczęściej są określane za pomocą terminów ‘środkowojęzykowe’ lub ‘palatalne’) w postaci spółgłosek zębowo-prepalatalnych (zębowo-zadziąsłowych) [ɕ̟ʝ], [ʑ̟ʝ], [tɕ̟ʝ], [dʑ̟ʝ]. W przypadku podanych spółgłosek cała masa języka jest silnie przesunięta do przodu, a szczelina rozpoczyna się już w okolicy zazębowej/dziąsłowej, gdzie uniesiona jest przednia krawędź języka – najsilniejsze przewężenie widoczne jest w okolicy dziąseł, a nie jak w przypadku normatywnej wymowy w przedniej części podniebienia twardego. Szczelina ciągnie się do końca przedniej płaszczyzny podniebienia twardego i tworzona jest za pomocą znacznie większej części masy języka niż ma to miejsce w normie. Środek i tył języka są uniesione wyżej i przesunięte bardziej do przodu niż w przypadku realizacji normatywnej. To silne przesunięcie środka i tyłu języka do przodu sprawia, że jego czubek jest w okolicy zazębowej, a nie dziąsłowej. Szczelinę w obszarze zadziąsłowym tworzy środkowa część języka, a nie przednia.

Ponadto w badaniu logopedycznym ustalono nieprawidłową postawę artykulacyjną towarzyszącą wymowie większości głosek polegającą na przyjęciu grzbietowego układu masy języka i uprzednieniu miejsc artykulacji większości głosek koronalnych. Wykluczono zaburzenia słuchu fonematycznego i fizycznego oraz istnienie innych wad anatomicznych, niż opisana poniżej.

W przeprowadzonym wywiadzie ustalono, że przyczyną wadliwej wymowy u badanej pacjentki był przerost migdałka gardłowego (tzw. trzeciego migdałka) w wieku przedszkolnym. Omawianą wadę anatomiczną skorygowano w 13 roku życia pacjentki i jak wynika z jej relacji usunięty migdał zajmował całą wewnętrzną stronę dłoni. Tak bardzo przerośnięty organ był przyczyną przewlekłych schorzeń górnych i dolnych dróg oddechowych oraz trudności w oddychaniu przez nos, konsekwencją czego były cały czas otwarte usta. Z uwagi na to, że czynnik patogenny działał w okresie rozwoju mowy doszło w tym czasie do utrwalenia nieprawidłowej postawy artykulacyjnej, polegającej na przesunięciu całej masy języka do przodu jamy ustnej podczas artykulacji. W konsekwencji doszło również do opanowania zdeformowanych realizacji wybranych fonemów.

W niniejszym opracowaniu skupiono się na przedstawieniu wymowy grzbietowej. Zdecydowano się na przeprowadzenie analizy porównawczej, w związku z czym zebrano ten sam materiał badawczy z wykorzystaniem jednakowej metodologii zarówno dla ilustrowanej wady wymowy, jak i wymowy normatywnej. Wykonano nagrania pacjenta w wieku 40 lat, którego wymowę uznało za prawidłową trzech niezależnych, wykwalifikowanych fonetyków.

do góry

Lista wyrazowa zarejestrowana podczas badania, obejmowała wyrazy Leszek, leżak, leczy i gadżet zawierające badane spółgłoski [ʂ], [ʐ], [ʈʂ] i [ɖʐ] w kontekście samogłoskowym. Na podstawie analizy akustycznej materiału dźwiękowego zapisanego przez artykulograf przeprowadzono segmentację wymówień i wydzielono z zapisu artykulograficznego odpowiadające poszczególnym segmentom sekwencje próbek (częstotliwość próbkowania wynosiła 1 pomiar co 5ms). Następnie wykonano wykresy ilustrujące położenie sensorów w rzucie bocznym podczas artykulacji badanych wyrazów względem obrysu podniebienia (patrz Ryc. 5).

Ryc. 5. Ruchy narządów mowy podczas wymówienia wyrazu Leszek przez osobę z wymową wadliwą.

Rysunek 5 przedstawia przykładowy wykres otrzymany dla wymówienia wyrazu Leszek. Oś pionowa odnosi się do położenia w wymiarze góra-dół, a oś pozioma w wymiarze przód-tył (przód jest z lewej strony wykresu). Jednostki skali podane są w milimetrach, a osie przecinają się w centrum sześcianu artykulogafu (należy pamiętać, że badane osoby nie były statyczne i przemieszczały się w obrębie sześcianu, a podane tu wartości są wynikiem obliczeń normalizacyjnych ekstrahujących ruchy artykulatorów z nagrań zawierających również ruchy głowy). Analizując rysunek można zauważyć, że zapis ruchu sensora rejestrującego pracę tylnej części języka przecina obrys podniebienia. Nie jest to błąd pomiarowy. Przecięcia owe wynikają z faktu, iż podczas wykonywania obrysu badane osoby oddychały przez nos, opuszczając podniebienie miękkie. Ponadto porównując ogólne ułożenie atrykulatorów i obrysu podniebienia u obu mówców można zauważyć, iż głowa osoby z wymową normatywną jest skierowana przodem bardziej ku górze, co związane było z odchylaniem jej do tyłu podczas mówienia. Ruchy te, razem z innymi ustawieniami głowy podczas badania, zostały uwzględnione przez oprogramowanie obliczeniowe w trakcie procesu normalizacyjnego. Ruchy poszczególnych sensorów przedstawionych na Ryc. 5 przebiegają w wielu kierunkach podczas artykulacji całego wyrazu, a ich trajektorie często nakładają się, co zamazuje dokładny obraz; dlatego dalszej analizie poddano przebiegi pracy sensorów uzyskane dla segmentów będących przedmiotem opisu. W tym przypadku były to śródwyrazowe segmenty spółgłoskowe. Poniższa część prezentuje analizę relewantnych segmentów.

do góry

Ryc. 1. Spółgłoska [ʃ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie wadliwej (wyraz – Leszek).

Rysunek 1 przedstawia artykulację spółgłoski [ʃ] i sąsiadujących z nią samogłosek w wymowie wadliwej. Trajektorie sensorów umieszczonych na wargach i dolnych zębach pokazują, że dźwięk ten, podobnie jak w przypadku realizacji normatywnej, został wymówiony z wargami wysuniętymi do przodu, (co wskazuje na ich zaokrąglenie) i z przymkniętą żuchwą. Cała masa języka jest cofnięta wobec ułożenia samogłoskowego. Czubek i przednia powierzchnia języka tworzą szczelinę z wałkiem dziąsłowym; zwężenie to jest dość rozległe i powierzchnia języka zbliżona jest też do obszaru zadziąsłowego, jak i częściowo podniebiennego. Jest to artykulacja laminalna. Masa języka będąca za miejscem zwarcia znajduje się wyżej niż część języka tworząca przewężenie. Cały język przybiera kształt „kociego grzbietu”, co jest bardziej widoczne na wyizolowanym przebiegu artykulacyjnym tej głoski przedstawionym na Rysunku 2. Widać tu, że sensory umieszczone na środku języka znajdują się powyżej linii prostej łączącej pozostałe dwa sensory przytwierdzone do języka.

Ryc. 2. Spółgłoska [ʃ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie wadliwej (wyraz – Leszek).

Na Ryc. 3 poniżej w schematyczny sposób przedstawiono ułożenie narządów mowy podczas artykulacji spółgłoski [ʃ].

Ryc. 3. Przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʃ] w wymowie wadliwej (wyraz – Leszek).

Samogłoskę [ɛ], poprzedzającą opisaną wyżej spółgłoskę [ʃ], również charakteryzuje nienaturalnie grzbietowy układ masy języka. W pierwszej fazie artykulacji tego segmentu przednia, środkowa i tylna część języka zbliżone są do górnych siekaczy (ma to związek z poprzedzającą spółgłoską [l], która została wymówiona zazębowo), dziąseł i podniebienia twardego, by w trakcie artykulacji dźwięku zacząć obniżać się i cofać. W tym samym czasie cofają się i obniżają również dolna warga i żuchwa. Po osiągnięciu celu artykulacyjnego dla samogłoski [ɛ] cała masa języka unosi się z powrotem do góry, jest to pozycja nieco bardziej cofnięta w porównaniu z wyjściową (przednia część języka znajduje się za dziąsłami, na początku była przy dziąsłach) – jest to związane z przygotowaniem do artykulacji następującej spółgłoski [ʃ].

Artykulację samogłoski [ɛ] następującej po [ʃ] rozpoczyna stopniowe obniżanie się i cofanie wargi dolnej, żuchwy i przedniej części języka. Jego części środkowa i tylna obniżają się nieznacznie, przeważa ruch przesuwania się do tyłu będący przygotowaniem do spółgłoski [k]. Układ całej masy języka dla tej samogłoski również jest silnie wysklepiony ku górze.

do góry

Analiza wadliwej realizacji spółgłoski [ʒ], przedstawionej na rysunkach 1 i 2, wykazała szereg podobieństw do swojego bezdźwięcznego odpowiednika. Są to: wysunięcie warg związane z ich zaokrągleniem, przymknięcie szczęki dolnej, cofnięcie środka i tyłu języka oraz wysklepienie masy języka ku górze. W obu przypadkach można zaobserwować artykulację laminalną.

Jednocześnie oba porównywane segmenty różnią się szeregiem cech. Spółgłoska [ʒ] wydaje się być wymówiona z bardziej zdefiniowanymi celami artykulacyjnymi (w realizacji spółgłoski bezdźwięcznej zostały one zrealizowane w mniejszym stopniu) – z bardziej przymkniętą żuchwą oraz większym zbliżeniem przedniej części języka do podniebienia twardego i dziąseł, w wyniku czego powstała węższa i dłuższa szczelina. W wymowie spółgłoski [ʃ] natomiast, można zaobserwować większe cofnięcie czubka i przedniej części języka (język jest bardziej skurczony).

Ryc. 1. Spółgłoska [ʒ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie wadliwej (wyraz – leżak).

Ryc. 2. Spółgłoska [ʒ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie wadliwej (wyraz – leżak).

Na Ryc. 3 przedstawiono boczny przekrój artykulacyjny położenia poszczególnych narządów mowy podczas realizacji spółgłoski [ʒ].

Ryc. 3. Przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʒ] w wymowie wadliwej (wyraz – leżak).

Samogłoskę [ɛ] w wyrazie leżak również charakteryzuje grzbietowy układ masy języka, jego części przednia, środkowa i tylna na początku tego segmentu są zbliżone do dziąseł (ma to związek z poprzedzającą spółgłoską dziąsłową [l]) i podniebienia twardego, by w trakcie artykulacji dźwięku zacząć obniżać się i cofać. Najbardziej obniża się czubek języka, w dalszej kolejności jego przednia część; środek i tył przez cały czas trwania artykulacji samogłoski znajdują się na podobnym poziomie. W tym samym czasie cofają się i obniżają również dolna warga i żuchwa. W drugiej połowie artykulacji [ɛ] cała przednia część masy języka unosi się z powrotem do góry, jest to pozycja nieco bardziej cofnięta w porównaniu z wyjściową (przednia część języka znajduje się za dziąsłami, na początku była przy dziąsłach) – jest to związane z przygotowaniem do artykulacji następującej spółgłoski [ʒ].

Artykulację samogłoski [a] rozpoczyna stopniowe obniżanie się i cofanie wargi dolnej, żuchwy i przedniej części języka. Jego części środkowa i tylna obniżają się nieznacznie, przeważa ruch przesuwania się do tyłu będący przygotowaniem do kolejnej spółgłoski [k]. Układ całej masy języka dla tej samogłoski również jest grzbietowy.

do góry

W trakcie artykulacji normatywnych jak i wadliwych wargi są lekko zaokrąglone, a po przejściu do artykulacji następujących samogłosek [ɛ] i [a] górna warga i żuchwa stopniowo obniżają się i cofają.

Ze względu na stopień otwarcia narządów mowy wszystkie opisane spółgłoski są szczelinowe (trące), z tym że ich szczeliny tworzone są w różnych miejscach jamy ustnej.

W przypadku realizacji normatywnych szczelina tworzona jest tuż za dziąsłami za pomocą czubka języka, który uniesiony jest ku górze, pozostałe części masy języka – środek i tył – nie są aktywne w trakcie tej artykulacji, a środek języka tworzy łyżeczkowane zagłębienie. Ten typ ułożenia masy języka jest typowy dla głosek retrofleksyjnych, a miejsce artykulacji można określić jako zadziąsłowe.

W przypadku realizacji wadliwych szczelina powstaje w obszarze palatalno-dziąsłowym – najmniejsze przewężenie widoczne jest w okolicy dziąseł, a w dalszej kolejności w okolicy podniebienia twardego – i tworzona jest laminalnie za pomocą znacznie większej części i innego układu masy języka niż ma to miejsce w normie. Opisywana artykulacja nosi nazwę wymowy grzbietowej i polega na tym, że aktywny artykulator – wierzch języka – przybiera kształt „kociego grzbietu” tworząc najmniejsze przewężenie pomiędzy czubkiem i jego przednią częścią a okolicą zadziąsłową, a w dalszej kolejności pomiędzy częścią środkową i tylną a podniebieniem twardym. Należy zwrócić uwagę, że tego typu nienormatywny układ masy języka charakterystyczny jest również dla artykulacji spółgłoski [l] oraz samogłosek [ɛ] i [a] w opisywanych wyrazach, jednak najbardziej nieprzyjemne brzmienie towarzyszy opisywanym spółgłoskom [ʃ] i [ʒ].

W wymowie wadliwej długość języka jest podobna podczas artykulacji samogłosek i segmentów trących. Jego mięśnie nie kurczą się znacznie, w przeciwieństwie do wymowy normatywnej. Ponadto podczas grzbietowej artykulacji głosek szumowych masa języka jest statyczna, i nie przemieszcza się, tak jak w przypadku wymowy normatywnej.

do góry

Spółgłoska [ʧ] została wymówiona z przymkniętą żuchwą oraz wysuniętymi do przodu i zaokrąglonymi wargami (patrz Rysunki 1 i 2). W artykulacji tego dźwięku uczestniczyła wysoko uniesiona i grzbietowo wygięta masa języka. Zwarcie zostało uformowane zadziąsłowo na granicy z podniebieniem twardym. Tworzyła je płaszczyzna języka znajdująca się między jego czubkiem a środkiem. Można uznać, iż obszar zwarcia był dość rozległy, a po jego uwolnieniu powstała szczelina rozciągająca się od dziąseł po podniebienie twarde. Czubek języka podczas zwarcia i fazy szumowej znajdował się w okolicy zazębowej i nie uczestniczył aktywnie w realizacji tej głoski. Środek i tył języka były wysoko wysklepione i przesunięte do przodu jamy ustnej. Uwolnienie zwarcia zostało zrealizowane poprzez jednoczesne opuszczenie i cofnięcie przedniej części języka.

Ryc. 1. Spółgłoska [ʧ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie wadliwej (wyraz – leczy).

Ryc. 2. Spółgłoska [ʧ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie wadliwej (wyraz – leczy).

Poniżej przedstawiono przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʧ]. Jaśniejsze linie odzwierciedlają położenie narządów mowy w fazie zwarcia, natomiast linie ciemne odnoszą się do fazy szumu.

Ryc. 3. Przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʧ] w wymowie wadliwej (wyraz – leczy).

Samogłoskę [ɛ] w wyrazie leczy również charakteryzuje grzbietowy układ masy języka, jego części przednia, środkowa i tylna w początkowej fazie artykulacji z zbliżone są do dziąseł (ma to związek z poprzedzającą spółgłoską [l]) i podniebienia, by w trakcie artykulacji samogłoski zacząć obniżać się i cofać. Najbardziej obniża się czubek języka, w dalszej kolejności jego przednia część i środek. Tył języka przez cały czas trwania artykulacji samogłoski znajduje się na podobnym poziomie. W tym samym czasie cofają się i obniżają również dolna warga i żuchwa. W drugiej połowie artykulacji [ɛ] cała przednia część masy języka unosi się z powrotem do góry i przemieszcza do przodu.

Artykulację samogłoski [ɨ] w wyrazie leczy rozpoczyna delikatne obniżanie się i cofanie wargi dolnej, żuchwy i przedniej części języka. Jego części środkowa i tylna obniżają się nieznacznie. Układ całej masy języka dla tej samogłoski również jest dorsalny.

do góry

Wadliwa artykulacja spółgłoski [ʤ] przedstawiona na Rysunkach 1 i 2 była niemal identyczna z realizacją wyżej opisanego dźwięku [ʧ] u badanej osoby. Cechowała się ona nieco większym wysunięciem warg do przodu, większym wysklepieniem środka języka ku górze i mniej obszernym opuszczeniem i cofnięciem przedniej części języka po uwolnieniu zwarcia.

Ryc. 1. Spółgłoska [ʤ] i jej wokaliczny kontekst w wymowie wadliwej (wyraz – gadżet).

Ryc. 2. Spółgłoska [ʤ] wyizolowana z kontekstu samogłoskowego w wymowie wadliwej (wyraz – gadżet).

Ryc. 3 poniżej przedstawia przekrój artykulacyjny opisywanej spółgłoski [ʤ]. Podobnie jak w poprzednich schematach spółgłosek zwarto-trących jasna linia odnosi się do fazy zwarcia, ciemna do fazy szumu.

Ryc. 3. Przekrój artykulacyjny spółgłoski [ʤ] w wymowie wadliwej (wyraz – gadżet).

Samogłoskę [a] w wyrazie gadżet również charakteryzuje grzbietowy układ masy języka, jego części przednia, środkowa i tylna zbliżają się do dziąseł i podniebienia twardego, by w trakcie artykulacji dźwięku zacząć obniżać się i cofać. Najbardziej obniża się czubek języka, w dalszej kolejności jego przednia i środkowa część. Tył przez cały czas trwania artykulacji samogłoski znajduje się na podobnym poziomie. W tym samym czasie cofają się i obniżają również dolna warga i żuchwa. W drugiej połowie artykulacji [a] cała przednia część masy języka unosi się z powrotem do góry, jest to pozycja nieco bardziej cofnięta w porównaniu z wyjściową – jest to związane z przygotowaniem do artykulacji następującej spółgłoski [ʤ].

Artykulację samogłoski [ɛ] rozpoczyna delikatne obniżanie się i cofanie wargi dolnej i żuchwy. Położenie masy języka ulega jednoczesnemu obniżeniu i uprzednieniu w kierunku górnych zębów w związku z przygotowaniem do artykulacji [t]. Układ całej masy języka dla tej samogłoski również jest dorsalny.

do góry

Ze względu na stopień otwarcia narządów mowy wszystkie porównywane tu spółgłoski są zwarto-szczelinowe (zwarto-trące), z tym że ich zwarcia i szczeliny tworzone są w różnych miejscach jamy ustnej.

W przypadku realizacji normatywnych zwarcie i szczelina tworzone są za dziąsłami za pomocą czubka języka, który uniesiony jest pionowo do góry. Pozostałe części masy języka – środek i tył – nie są aktywne w trakcie tych artykulacji i znajdują się niżej, a środek tworzy łyżeczkowane zagłębienie. Ten typ ułożenia masy języka jest typowy dla głosek retrofleksyjnych.

Podczas fazy zwarcia w normatywnie wymówionym wyrazie leczy dolna warga, żuchwa i cała masa języka stopniowo przesuwają się do góry; jednocześnie wargi lekko wysuwają się do przodu. Po przejściu do artykulacji następującej samogłoski [ɨ] pozycja warg i żuchwy nie zmienia się, natomiast cała masa języka nieco obniża się, a jego przednia część przesuwa się również do przodu. W przypadku [ɖʐ] w wyrazie gadżet, nie zaobserwowano równie silnego wysunięcia warg, a po przejściu do artykulacji następującej samogłoski [ɛ] dolna warga i żuchwa obniżają się i nieznacznie cofają, natomiast cała masa języka obniża się nieco i przesuwa do przodu, co jest konsekwencją przygotowania do artykulacji kolejnej spółgłoski – zazębowej [t].

W przypadku realizacji nienormatywnych zwarcie i szczelina powstają w okolicy palatalno-dziąsłowej – najmniejsze przewężenie widoczne jest za dziąsłami, a w dalszej kolejności w okolicy podniebienia twardego – i tworzone są za pomocą znacznie większej części i innego układu masy języka niż ma to miejsce w normie. Różnią się one również od spółgłosek szczelinowych o tym samym miejscu artykulacji. Dorsalne (grzbietowe) spółgłoski szczelinowe [ʃ] i [ʒ] tworzone były w okolicy palatalno-dziąsłowej za pomocą czubka języka i jego przedniej części, w dalszej kolejności za pomocą części środkowej i tylnej. W przypadku opisywanych spółgłosek [ʧ] i [ʤ] masa języka przyjmuje znacznie bardziej uprzednioną pozycję: czubek języka znajduje się za górnymi zębami i nie jest aktywny – nie tworzy zwarcia, ani szczeliny. Są one natomiast generowane za pomocą przedniej i środkowej części języka w okolicy palatalno-dziąsłowej. Należy zwrócić uwagę, że tego typu nienormatywny układ masy języka w opisywanych wyrazach towarzyszy również artykulacjom samogłoskowym [a], [ɛ] i [ɨ], jak i spółgłoskowym ([l] w leczy i [t] w gadżet). Najbardziej odbiegające od normy brzmienie towarzyszy jednak opisywanym spółgłoskom [ʧ] i [ʧ].

do góry